POWSTANIE I WCZESNY ROZW

1
POWSTANIE I WCZESNY ROZWÓJ TRADYCJI ZYDOWSKIEJ

• Opowiadania o poczatku i przodkach sa czescia
  ludzkiego dziedzictwa, sa czesto powtarzane przez
  zawodowych opowiadaczy. W naszej historii
  spotykamy takie postaci jak Wernychora, Wincenty
  Kadlubek itd. Biblijne opowiadanie o poczatkach
  dziejów pokazuje zdolnosci literackie
  starozytnych Hebrajczyków. Zawarte w ksiedze
  Rodzaju 1-50 i dzieli sie na dwa cykle
• (Pra)HISTORIA SWIATA (RDZ 1-11)?
• OPOWIADANIA O PRZODKACH/Patriarchach (RDZ 12-50)?

Kaplica Sykstynska
2
HISTORIA SWIATA (RDZ 1-11)?

• Te opowiadania nie sa ani historyczna, ani
  dziennikarska relacja, lecz religijna afirmacja
  poczatku stworzenia, sytuacji ludzi, ich
  polozenia oraz interakcji Boga z pojedynczym
  czlowiekiem i ludzmi. W ciaglym opowiadaniu tej
  historii Izrael odnajduje siebie w otaczajacym
  swiecie, w jego poczatku i w relacji do Boga. (
  - pózniej ten temat omówimy dokladnie)?

Alain Briothttp//www.cmsworldwide.com/ISCAS2002/
Sights.asp
The Big Bang
3
IZRAELSKIE OPOWIADANIA O PRZODKACH (RDZ 12-50)?

• Opowiadania koncentruja sie na pamieci o
  szczególnych przodkach i moga byc podzielona na
  trzy kolekcje
• Abraham i Sara (12 rozdz.)
• Jakub i Ezaw (9 rozdz.) - (nb. historia Izaaka
  jest czescia pierwszej i drugiej kolekcji
  lacznik 2 rozdz)
• Józef Egipski.

4
Rdz 12-25

• Akcent tych opowiadan polozony jest na obietnicy
  danej Abrahamowi przez Boga oraz na próbie jego
  wiary.
• Rdz 12, 1-3 opowiada o poslaniu Abrama Wyjdz ze
  swego krajuOdpowiedzia Abrahama jest jego
  wyjscie wraz z zona Sara z Ur potem Haranu do
  Ziemi Obiecanej. Juz u celu drogi nadchodzi glód
  w Kanaanie, dlatego wedruja dalej - do Egiptu.
  Tam Sara wzbudza pozadanie faraona. Abraham
  poslugujac sie oszustwem, ze strachu oddaje Sare,
  ale w wyniku interwencji Boga odzyskuje ja.
  Wracajac do Kanaanu, a po sprzeczce rozdziela sie
  ze swoim bratankiem, Lotem. Potem w jego obronie
  walczy z lokalnymi wladcami kananejskimi.
  Kolejnym strapieniem Abrahama jest bezplodnoscia
  Sary i zwiazany z tym brak potomstwa.
• W tej sadze wspomniane sa dwiea ceremoniami
  zawarcia przymierza (Rdz 15 i 17), Bóg ponawia
  obietnice, a Abraham akceptuje swoja
  odpowiedzialnosc za wiernosc. Aktem centralnym
  jest narodzenia Izaaka (Rdz 21) i dramatyczna
  próba wiary (ofiarowanie Izaaka Rdz 22).

5
(No Transcript)
6
(No Transcript)
7
Rdz 26-36

• Opowiadania o Jakubie i Ezawie, synach Izaaka i
  Rebeki.
• Akcent polozony jest na rywalizacje miedzy
  blizniakami juz od lona matki.
• Dalej opowiadania mówia o sprzedazy pierworództwa
  przez Ezawa i ucieczce Jakuba do Paddan-Aram, do
  wuja Labana, który potem wykorzysta wiele lat
  sluzby Jakuba.
• Tam Jakub zeni sie dwukrotnie i rodzi mu sie
  potomstwo.
• Powtórzenie blogoslawienstwa w Betel. W drodze
  powrotnej Jakub walczy z Bogiem (Aniolem Boga)
  pod Penuel i zmiania imie na Izrael niech
  króluje Bóg.
• Jakub staje sie ojcem pokolen poprzez swoich 12
  synów.

8
Rdz 37-50

• Historia Józefa, umilowanego syna Jakuba.
• Sprzedany przez braci, zazdroszczacych mu milosci
  ojcowskiej, do Egiptu. Tam Józej dzieki opiece i
  interwencji Boga robi kariere.
• Kiedy w Kanaanie nastaje glód, cala rodzina
  Jakuba udaje sie do Egiptu, gdzie dzieki pozycji
  Józefa uzyskuje potrzebna pomoc i rozrasta sie w
  duzy lud.
• Opowiadanie to jest najbardziej literacko
  dopracowane i jednolite. Osoba Boga jest tu
  bardziej ukryta, i rzadziej wspominana niz w dwu
  poprzednich czesciach. Bóg nigdy nie objawia sie
  Józefowi, a jednak ten rozpoznaje go w sytuacji,
  kiedy moze przyjsc z pomoca swoim braciom.
• Konkluzja - Bóg dziala na korzysc swojego ludu
  pomimo istnienia niewiernych i moralnie zlych
  osób.

9
(No Transcript)
10
Charakterystyka opowiadan o przodkach

• Wyrastaja z tradycji ustnej. Opowiadania byly
  przekazywane ustnie w rodzinach, klanach i
  plemionach przez opowiadaczy. Nastepnie
  pojedyncze historie byly grupowane w cykle i
  zbiory odnoszace sie do jednej osoby lub tematu.
  Edytorzy zachowali je w Rdz 12-50. Pojawia sie tu
  problem wiarygodnosci zwiazanej bezposrednio z
  mentalnoscia semicka oraz ksztalcona przez ciagle
  powtarzanie pamiecia. Teksty te mialy swój rytm
  i wewnetrzna melodie ulatwiajaca bezbledne
  zapamietywanie.
• Odbijaja w sobie inne, stare tradycje. Wiekszosc
  uczonych wskazuje na trzy zródla J Jahwista, E
  Elohista i P kaplanskie. Jahwista wniósl
  najwiekszy wklad (tyle ile E i P razem) w calosc
  Rdz 12-50.. Uczeni sklaniaja sie ku pogladowi, ze
  dzieje Abrahama dotyczyly pokolen poludniowych,
  Jakub i Józef pólnocnych. Oba zespoly zostaly
  zebrane i polaczone przez zródlo P lub innego
  niezaleznego edytora Ostateczna znana nam wersja
  powstala najprawdopodobniej na przelomie VI-V w.
  p.n.e..

11

• Umiejscowienie Opowiadan o Patriarchach
• Opis zycia ludzi w okresie MB (XIX-XV w. p.n.e.)
  troche literackiej fikcji.
• Podróze, zwyczaje malzenskie, prawa dziedziczenia
  dobrze znane por. archiwa z Mari (XVIII w.
  p.n.e.), Nuzi (XIV w. p.n.e. - Charan)
  odsprzedanie prawa pierworództwa, potomstwo z
  niewolnicy, itp.
• Migracja Zachodnich Semitów (Amorytów) ok. 2100
  r. p.n.e. w Mezopotamii.
• kariera Józefa w Egicie mozliwa tylko w czasach
  dynastii Hyksosów
• Skoro Izrael byl 400 lat w Egipcie (Wj 12,40) to
  byc moze historia Abrahama zaczyna sie w XX w.
  p.n.e. (???)?
• Patriarchowie zyli zawsze blisko wielkich miast,
  byli przywódcami bogatych klanów (pól
  nomadycznych) ich wedrówki biegly wzdluz
  ówczesnych dróg handlowych
• Abraham Hebron (najbardziej nomadyczny tryb
  zycia))
• Jzaak Beer-Sheba
• Jakób Sychem i Bethel (najbardziej osiadly tryb
  zycia)?
• Józef (synowie Manasses i Efraim) - Egipt

12
Beni Hassan, Przybycie plemienia nomadów
semickich do Egiptu (ok. 1895 B.C.)? grobowiec
z okr. 12 dynastyi urzednik Khnumhotep faraona
Senusret II
13

• Hyksosi (egip. hekau chasut - wladcy obcych
  krajów) - termin okreslajacy niejednorodna
  etnicznie grupe ludów zachodnioazjatyckich
  przybylych do delty Nilu ok. 16501540 p.n.e. w
  tak zwanym Drugim Okresie Przejsciowym.
• Stolica Wielkich Hyksosów (XV dynastia wedlug
  numeracji Manetona) bylo Awaris (egip. - Hut-uret
  - Wielki zamek - obecnie San al-Hadzar
  al-Kiblija). Poza nimi wyróznia sie jeszcze
  dynastie Malych Hyksosów (XVI dynastia), którzy
  prawdopodobnie byli wasalami dynastii Wielkich
  Hyksosów. Osiedlili sie w Farasz, Tell el-Sahaba,
  Bubastis, Inszas i Tell el-Jahudija.
• Stosowali odmienna niz inni najezdzcy polityke na
  opanowanych terenach. Nie zakladali wlasnej
  administracji, nie stosowali represji w stosunku
  do ludnosci lecz adaptowali istniejacy porzadek
  rzeczy, wtapiajac sie w wielowiekowa tradycje i
  doswiadczenie. Przyjeli pismo hieroglificzne
  (dokonali transkrypcji swych imion), tytuly
  królewskie i urzednicze.
• W dziedzinie kultury i religii postepowali
  podobnie jak w polityce, przyjmujac Seta jako
  glównego boga z centrum jego kultu w Awaris.
  Wniesli takze wielki wklad w dziedzinie techniki,
  glównie w wojskowosci, wprowadzajac zaprzegi
  konne - rydwany, co zrewolucjonizowalo sposób
  prowadzenia dzialan wojennych, nasladowany
  pózniej przez wladców Nowego Panstwa. Po raz
  pierwszy rydwany bojowe wprowadzil do swej armii
  Kamose. Wprowadzili do uzbrojenia równiez
  zaawansowany sposób obróbki brazu, co pózniej
  pozwolilo uzyskac Egiptowi znaczna przewage
  militarna wzgledem wrogów.
• W wyniku dzialan zbrojnych podjetych przez Kamose
  (XVII dynastia tebanska) oraz jego brata i
  nastepcy, Ahmose - Hyksosi zostali wyparci z
  Egiptu. Wyzwolenie i zjednoczenie Egiptu za
  czasów Ahmose dalo poczatek powstaniu Nowego
  Panstwa - najswietniejszej epoki w dziejach
  Egiptu Faraonów.( por. http//pl.wikipedia.org/wik
  i/Hyksosi)?

14
Set, S?? (greckie), Sutekh, Setech (egipskie) w
mitologii egipskiej pan burz, pustyn, Górnego
Egiptu, ciemnosci i chaosu, takze bóstwo o
charakterze demonicznym. Przedstawiany jako
czlowiek z glowa nieustalonego do dzis
zwierzecia. Zawiera cechy glowy szakala, antylopy
oryks oraz okapi. Wczesniej wystepowal byc moze
jako bóg wojny i moglo byc to bóstwo starsze niz
religia egipska. W religii egipskiej jeden z
glównych bogów. Poczatkowo czczony jako bóg
calego panstwa w Górnym Egipcie przez Hyksosów.
Przeciwnik Horusa, zabójca swego brata, Ozyrysa.
Poczawszy od XXII dynastii, staje sie wcieleniem
zla. Ostatecznie przedstawiany byl jako glówny
zly i utozsamiany z wezem Apepem. Wczesniej
jednak przedstawiano go, jak stoi na barce Re i
przebija wlócznia zlego Apepa. Znany w calym
Egipcie w okresie dynastycznym. W czasach XIX i
XX dynastii (ok. 1320-ok. 1085 p.n.e.) czczony
równiez w Tanis jako opiekun królestwa. W okresie
Nowego Panstwa jego kult byl zwalczany. Syn
bogini Nut i boga Geba (lub Re), brat Ozyrysa,
Izydy i Neftydy, takze jej maz. Niektórzy
przypisuja mu ojcostwo Anubisa. Wspólczesnie
czczony w tzw. Swiatyni Setha, niewielkiej
sekcie, powstalej na skutek rozlamu w Kosciele
szatana bohater kultury popularnej.
15
Ahmose I pokonuje Hyksosów
Tao II, (XVI dynastia) bearing axe-blade
wounds. The common theory is that he died in a
battle against the Hyksos
Skarabeusz z imieniem Hyksos Król Apophis,
16

• Opisuja indywidua i grupy. Postaci przodków maja
  znaczenie liderów grupy, ale tez moga
  przedstawiac zycie klanu jako calosci pod
  symboliczna postacia lidera. Takie symboliczne
  osoby okresla sie mianem eponim. Od imienia
  pierwszego archonta urzednika atenskiego w
  starozytnosci, którym nazywano dany rok. Cykl o
  Abrahamie ma bardziej jednostkowy charakter niz
  cykl o Jakubie, gdzie spotykamy otwarte wskazanie
  na eponimiczny charakter postaci (Rdz 25,30
  35,22-26). Trudno okreslic, czy nazwa plemienia
  pochodzi do jego protoplasty, czy odwrotnie. Ten
  symultaniczny opis i polaczenie w jedno
  opowiadanie czterech postaci Abrahama, Izaaka,
  Jakuba i Józefa moze swiadczyc o polaczeniu
  bardzo róznych tradycji rozproszonych plemion
  przez póznego redaktora. Dzisiejszy tekst zadaje
  sie wskazywac na dalej idace zjednoczenie niz
  mialo to miejsce w rzeczywistosci.
• Opowiadaja o Bogu dzialajacym w historii (ludzi
  zdolnych do udzielenia odpowiedzi). Opowiadania
  te pokazuja jak Hebrajczycy rozumieli swoja
  relacje z Bogiem oraz uczyc ich nawiazywania
  takiej wlasnie relacji. Poczatek historii
  Abrahama i Sary sprowadza sie do propozycji Boga,
  na która ci odpowiadaja posluszenstwem wiary,
  taka historia ciaglych wezwan Boga i odpowiedzi
  Hebrajczyków przewija sie na kartach calej Biblii.

17

• Dotycza przeszlosci Hebrajczyków z perspektywy
  Przymierza. Odnosza opowiadanie o przodkach do
  uwolnienia z niewoli (egipskiej/babilonskiej?).
  Historia patriarchów wydaje sie byc
  przygotowaniem na ostateczne przymierze z Bogiem
  w doswiadczeniu Wyjscia (Exodusu). Nie jest to
  historia opowiadana z neutralnego punktu
  widzenia, przeciwnie jest to spojrzenia na
  przeszlosc z punktu widzenia wiary redaktorów
  piszacych okolo 700 500 lat pózniej. Nadto,
  redakcja nie opiera sie na zadnych zródlach
  pozabiblijnych, dlatego tez wiele szczególów nie
  znajduje w nich potwierdzenia.
• Sluza do samookreslenia sie Hebrajczyków wzgledem
  innych narodów Bliskiego Wschodu. Zapis opowiadan
  nastepuje juz w czasie monarchii i pozwala
  Hebrajczykom, zjednoczonym w panstwie, czy
  panstwach usytuowac sie posród innych. Sa
  przygotowanie do historii deuteronomicznej (od
  Jozuego do 2 Krl), historii królestwa w obszarze
  starozytnego, Zyznego Pólksiezyca.

18
Swiat przodków

• Historia przodków rozpoczyna sie od przesiedlenia
  sie Teraha, ojca Abrahama z Ur chaldejskiego
  (Zyzny Pólksiezyc) do Haranu w pólnocno-zachodniej
  Mezopotamii. Ur bylo jednym z panstw-miast
  sumeryjskich na terenie górnego Zyznego
  Pólksiezyca.

Zob http//starozytnyswiat.webpark.pl/index.html
19
Sumerowie

• Sumerowie to pierwsza, zbadana cywilizacja na tym
  obszarze. Przybyli nad Eufrat i Tygrys okolo 3200
  lat przed Chr. i opanowali lokalna populacje. W
  Ur narodzil sie Abraham (Rdz 11,27n). Sumerowie
  toczyli wiele walk z innymi ludami naplywajacymi
  falowo na ten teren.

Ziggurat
http//www.linux.net.pl/wkotwica/potop.html
Marian Bielicki Zapomniany swiat Sumerów.
Warszawa 1966, Krystyna Lyczkowska, Krystyna
Szarzynska Mitologia Mezopotamii. Warszawa
1981 Krystyna Szarzynska Mity sumeryjskie.
Warszawa 2000,
20
Akadyjczycy

• W latach 2360 2180 miasta sumeryjskie dostaly
  sie pod panowanie Akadyjczyków, ludu semickiego
  pochodzacego z pólnocnego wschodu. Ci przejeli
  wiele elementów kultury Sumerów religie, pismo
  klinowe i utworzyli wielkie imperium. Potem
  zostali podporzadkowania przez panstwo-miasto
  Ebla w pólnocnej Syrii i ostatecznie zwyciezeni
  przez barbarzynskie ludy pochodzace z górnego
  biegu Tygrysu.
• Zalozyciel panstwa akadyjskiego i dynastii Sargon
  Wielki (akadyjski), uwazany powszechnie za twórce
  pierwszego imperium w dziejach swiata, w
  stosunkowo krótkim czasie podporzadkowal sobie
  poludniowa i srodkowa Mezopotamie (Sumer i Akad),
  a nastepnie swoje panowanie rozciagnal znacznie
  dalej. Calkowity zasieg terytorialny imperium
  akadyjskiego jest trudny do ustalenia na pewno
  w jego ramach znajdowala sie wiekszosc
  Mezopotamii. Nie jest natomiast jasne czy takie
  obszary jak wschodnie wybrzeze Morza
  Sródziemnego, Anatolia a nawet Cypr, zostaly
  wlaczone do Akadu przez Sargona.

21
Za http//pl.wikipedia.org/wiki/Imperium_akadyjski
e
22
Šarru-kin, tlum. "prawowity król"
2334-2279 p.n.e.
Niezliczona gromada duchów miala dwóch przywódców
o imionach Anu i Enki. Anu byl wladca Nieba,
wrogiem ludzi i ojcem wszystkich zlych mocy. To
on rozkazywal im wywolywac wszystkie
nieszczescia, które padaly na ludzi. Jego dzielem
byly susze, huragany i epidemie. Anu mial tez
inne imie Enlil - wladca porywistego wiatru. Dosc
szybko Anu i Enlili stali sie dwoma odrebnymi
postaciami. Natomiast Enki (Pan terytorium)
wladca Ziemi, poczatkowo byl personifikacja
podziemia, glebin (Apsu), pierwotnego Chaosu.
Stal sie z czasem wladca wód podziemnych i morza,
i ojcem ogromnej ilosci istot zamieszkujacych
wszystkie wody. Enki byl przedstawiany jako
koziorozec z rybim ogonem.
23
Ebla

• Silne panstwo semickie i wazny osrodek handlowy.
  Najwiekszy jej rozkwit, wynikajacy z
  kontrolowania waznych szlaków handlowych,
  przypadl na lata 2400-2250 p.n.e. W tym okresie
  Ebla kontrolowala doline Eufratu (od Karkemisz do
  Emaru) oraz królestwa Harran i Irrite. W okresie
  tym w obrebie murów miasta moglo mieszkac okolo
  30 tys. mieszkanców. Okolo 2250 p.n.e. Ebla
  zostala zdobyta i spalona przez Naramsina, króla
  Akadu, który polozyl w ten sposób kres pierwszemu
  semickiemu panstwu syryjskiemu.

http//pl.wikipedia.org/wiki/Ebla http//en.wikipe
dia.org/wiki/Ebla
24
http//en.wikipedia.org/wiki/Ebla
25
Okres neosumeryjski

• Po zniszczeniu panstwa akadyjskiego odrodzila sie
  kultura sumeryjska pod panowaniem króla Ur-nammu
  (Ur-Namma, tlum. "sluga bogini Nammu Ur-Engur,
  Ur-Gur, ok. 2112-2095 p.n.e. ) z trzeciej
  dynastii z Ur, w latach 2050 1950 przed Chr.
  Odbudowanie imperium sumeryjskiego przynioslo
  nowe konstrukcje piramid zigurat w Ur i
  ogloszenie pierwszego kodeksu prawa. Dynastia ta
  zostala rozproszona przez inwazje ludów semickich
  na Zyzny Pólksiezyc z pustyni arabskiej.
• Jednak prawdziwym twórca potegi III dynastii z Ur
  byl Szulgi (2095-2048 r. p.n.e.). Podbil on cala
  Mezopotamie oraz Elam. Dotarl nawet do Zatoki
  Perskiej. Doprowadzil do perfekcji system
  zarzadzania prowincjami i ziemia. Rdzeniem
  panstwa byl Sumer-Akad, a na terenach prowincji
  rzadzili namiestnicy (ensi) w imieniu króla.
  Armia dowodzili dostojnicy wojskowi (szagina).

Ur-Nammu (seated) bestows governorship on
?aš?amer, patesi (high priest) of Iškun-Sin
(cylinder seal impression, ca. 2100 BC).
26

• The prologue, typical of Mesopotamian law codes,
  invokes the deities for Ur-Nammu's kingship and
  decrees "equity in the land".
• "After An and Enlil had turned over the Kingship
  of Ur to Nanna, at that time did Ur-Nammu, son
  born of Ninsun, for his beloved mother who bore
  him, in accordance with his principles of equity
  and truth... Then did Ur-Nammu the mighty
  warrior, king of Ur, king of Sumer and Akkad, by
  the might of Nanna, lord of the city, and in
  accordance with the true word of Utu, establish
  equity in the land he banished malediction,
  violence and strife, and set the monthly Temple
  expenses at 90 gur of barley, 30 sheep, and 30
  sila of butter. He fashioned the bronze
  sila-measure, standardized the one-mina weight,
  and standardized the stone weight of a shekel of
  silver in relation to one mina... The orphan was
  not delivered up to the rich man the widow was
  not delivered up to the mighty man the man of
  one shekel was not delivered up to the man of one
  mina."
• One mina was made equal to 60 shekels. Among the
  surviving laws are the following
• ??1. If a man commits a murder, that man must be
  killed.
• ??2. If a man commits a robbery, he will be
  killed.
• ??3. If a man commits a kidnapping, he is to be
  imprisoned and pay 15 shekels of silver.
• ??4. If a slave marries a slave, and that slave
  is set free, he does not leave the household.
• ??5. If a slave marries a native (i.e. free)
  person, he/she is to hand the firstborn son over
  to his owner.
• ??6. If a man violates the right of another and
  deflowers the virgin wife of a young man, they
  shall kill that male.
• ??7. If the wife of a man followed after another
  man and he slept with her, they shall slay that
  woman, but that male shall be set free. (4 in
  some translations)
• ??8. If a man proceeded by force, and deflowered
  the virgin slavewoman of another man, that man
  must pay five shekels of silver. (5)
• ??9. If a man divorces his first-time wife, he
  shall pay her one mina of silver. (6)
• ??10. If it is a (former) widow whom he divorces,
  he shall pay her half a mina of silver. (7)
• ??11. If the man had slept with the widow without
  there having been any marriage contract, he need
  not pay any silver. (8)

27

• 13. If a man is accused of sorcery he must
  undergo ordeal by water if he is proven
  innocent, his accuser must pay 3 shekels. (10)
• ??14. If a man accused the wife of a man of
  adultery, and the river ordeal proved her
  innocent, then the man who had accused her must
  pay one-third of a mina of silver. (11)
• ??15. If a prospective son-in-law enters the
  house of his prospective father-in-law, but his
  father-in-law later gives his daughter to another
  man, the father-in-law shall return to the
  rejected son-in-law twofold the amount of bridal
  presents he had brought. (12)
• ??17. If a slave escapes from the city limits,
  and someone returns him, the owner shall pay two
  shekels to the one who returned him. (14)
• ??18. If a man knocks out the eye of another man,
  he shall weigh out ½ a mina of silver. (15)
• ??19. If a man has cut off another mans foot, he
  is to pay ten shekels. (16)
• ??20. If a man, in the course of a scuffle,
  smashed the limb of another man with a club, he
  shall pay one mina of silver. (17)
• ??21. If someone severed the nose of another man
  with a copper knife, he must pay two-thirds of a
  mina of silver. (18)
• ??22. If a man knocks out a tooth of another man,
  he shall pay two shekels of silver. (19) ??24.
  ... If he does not have a slave, he is to pay
  10 shekels of silver. If he does not have silver,
  he is to give another thing that belongs to him.
  (21)
• ??25. If a mans slave-woman, comparing herself
  to her mistress, speaks insolently to her, her
  mouth shall be scoured with 1 quart of salt. (22)
  
• ??28. If a man appeared as a witness, and was
  shown to be a perjurer, he must pay fifteen
  shekels of silver. (25)
• ??29. If a man appears as a witness, but
  withdraws his oath, he must make payment, to the
  extent of the value in litigation of the case.
  (26)
• ??30. If a man stealthily cultivates the field of
  another man and he raises a complaint, this is
  however to be rejected, and this man will lose
  his expenses. (27)
• ??31. If a man flooded the field of a man with
  water, he shall measure out three kur of barley
  per iku of field. (28)
• ??32. If a man had let an arable field to
  a(nother) man for cultivation, but he did not
  cultivate it, turning it into wasteland, he shall
  measure out three kur of barley per iku of field.
  (29)?

28
Amoryci

• Okolo XVIII w. przed Chr. cala Mezopotamia rzadza
  ci z Amuru (co w jezyku akadyjskim oznacza tych
  z zachodu) lub Amoryci, którzy przejeli jezyk
  akadyjski. Utworzyli oni panstwa-miasta Mari,
  Babilon i in. oraz pierwsza dynastie babilonska
  Hammurabiego (1729-1686 przed Chr.), która
  podbila stopniowo wszystkie inne miasta
  amoryckie. Hammurabi rozwinal kulture babilonska
  oraz stworzyl kodeks prawny, który stal sie
  wzorcem w tym rejonie.

Kodeks Hammurabiego, zredagowany w XVIII w.
p.n.e, to czwarty z najstarszych kodeksów swiata
a zarazem najstarszy ze znanych prawie w calosci.
Zostal spisany za panowania króla Hammurabiego,
szóstego przedstawiciela I dynastii babilonskiej.
Stela z Kodeksem Hammurabiego (Luwr, Paryz)?
29

• Przyklady Prawa Hammurabiego
• ?? 1 Jesli ktos kogos oskarzyl i rzucil nan
  podejrzenie o zabójstwo, zas tego mu nie
  udowodnil, ten, kto go oskarzyl, poniesie kare
  smierci.
• ?? 22 Jesli obywatel rabunku dokonal i zostal
  zlapany, czlowiek ten zostanie zabity.
• ?? 102 Jesli kupiec dal agentowi handlowemu
  pieniadze jako pozyczke bezprocentowa, a on tam,
  gdzie poszedl, poniósl strate, zwróci kupcowi
  kapital.
• ?? 103 Jesli podczas jego podrózy nieprzyjaciel
  zabierze mu wszystko, co niósl, przed bogiem
  przysiegnie i bedzie uwolniony.
• ?? 195 Jesli syn ojca swego uderzyl, reke utna
  mu.
• ?? 196 Jesli obywatel oko obywatelowi wybil, oko
  wybija mu.
• ?? 197 Jezeli kosc obywatel zlamal, kosc mu
  zlamia
• ?? 282 Jesli niewolnik powie swemu panu Nie
  jestes moim panem, zas pan dowiedzie mu, ze jest
  jego niewolnikiem, jego pan utnie mu ucho.

30
Huryci

• Kilkadziesiat lat po Hammurabim wzrastajaca
  liczba ludnosci Huryckiej (plemiona
  indoeuropejskie spomiedzy Morza Czarnego i
  Kaspijskiego, penetrujac Zyzny Pólksiezyc
  zdobywaja przewage i zakladaja silne królestwo
  Mitanni (1500-1378 przed Chr.) w górnej
  Mezopotamii,majace duze wplywy w Syrii i
  Palestynie. Miastem Hurytów bylo Nuzi nad górnym
  Tygrysem, gdzie znaleziono wiele tabliczek
  opisujacych zycie codzienne i prawo rodzinne
  Hurytów podobne do zycia i prawa przodków
  Hebrajczyków.

31
Hetyci

• Innym waznym i silnym ludem indoeuropejskim byli
  Hetyci, którzy w polowie II tysiaclecia osiedlili
  sie w Azji Mniejszej (dzisiejsza Turcja). W XIV
  w. przed Chr. podporzadkowali sobie Mitanni i
  inne ludy górnej Mezopotamii tworzac imperium na
  okolo 200 lat. Panstwo Hetytów upada pod naporem
  Ludów Morza pochodzacych z wysp greckich. Czesc
  Hetytów emigruje do Syrii i pólnocnej Palestyny,
  asymilujac sie z ludnoscia semicka, stad wzmianki
  o nich w Biblii. W Biblii nazywani sa Chitynami
  Rdz 23,3 2 Krl 7,6 Ez 16,3.

Ruiny stolicy Hetytów Hattusa
Wojownicy hetyccy
32
Ludy morza

• Plemiona pochodzily prawdopodobnie z Azji
  Mniejszej, Krety i wysp Morza Sródziemnego, skad
  rozpoczely ekspansje na wybrzeza - Anatolii,
  Syrii, Palestyny, Egiptu i Cypru. Egipskie
  inskrypcje wsród Ludów Morza wymieniaja Pulesati
  (byli to z cala pewnoscia Filistyni, jest to
  jedyna pewna identyfikacja), Lukka (byc moze
  Likijczycy), Akaiwasha (lub Ekewesh) i Danuna
  (czesto identyfikowani z Achajami i Danaami,
  czyli nazwami, ktorymi Homer okresla Greków),
  Shardana (byc moze Sardowie zamieszkujacy pózniej
  na Sardynii), Tursza lub Tersh (raczej
  Etruskowie), Shekelesh (byc moze Sykulowie
  zamieszkujacy pózniej na Sycylii), Tjekker (byc
  moze cypryjscy Teukrowie). Po polaczeniu z
  plemionami libijskimi zdolni byli wystawic armie
  liczaca 16 000 wojowników. Pierwszy najazd Ludów
  Morza na Egipt odparl w bitwie pod Memfis okolo
  1220 p.n.e. faraon Merenptah.
• Szereg walk z Ludami Morza toczyl faraon Ramzes
  III, który w 1190 r. p.n.e. stoczyl z nimi
  zwycieska bitwe nad peluzyjska odnoga Nilu. Sceny
  z tych walk sa przedstawione na scianach swiatyni
  w Medinet Habu. Okolo 1200 r. p.n.e. Ludy Morza
  zaatakowaly i zajely Hattuse - stolice panstwa
  hetyckiego, przyczyniajac sie do upadku Hetytów.
  Po klesce w Egipcie Ludy Morza, wsród których
  byli takze biblijni Filistyni, zaatakowaly
  Kanaan, wchodzac w dlugotrwaly konflikt z
  Izraelitami.
• Za http//pl.wikipedia.org/wiki/Ludy_morza

33
Ramzes II zob. www.egipt.amra.pl/amrakadesz.php,
34
Aramejczycy

• Upadek Hetytów zbiegl sie w czasie ze stopniowym
  przenoszeniem sie i osiedlaniem (przedtem
  prowadzili nomadyczny tryb zycia) w górnej
  Mezopotamii Aramejczyków. W tym samym czasie
  zaczeli oni zasiedlac takze Syrie i Palestyne.
  Niektórzy z naukowców w nich wlasnie widza
  krewnych Abrahama osiedlonych w Haranie Rdz
  11,31 12,5 27,43. Pwt 27,18. wiele miejsc
  biblijnych zdaje sie potwierdzac te teze. Inni
  biblisci uwazaja, ze Aramejczycy nie osiedlili
  sie w Haranie przed XII w. przed Chr. Wzmianke w
  ksiedze Rodzaju tlumaczac anachronizmem, z
  którego nie zdawal sobie sprawy autor z X w.
  przed Chr. (Jahwista)?

Funeral stele of Si Gabbor, priest of the Moon
God. Basalt, early 7th century BC, found in
Neirab (Syria), bears an Aramaic inscription
35
Habiru

• Inna, wazna grupa ludnosciowa na terenie
  Bliskiego Wschodu byli Habiru, (takze Habiri,
  Khabiri, Hapiru, Apiru, Eperu) Nazwa oznacza
  obcy, wedrujacy. o których wiemy z listów z
  Amarna. Nazwa nie ma znaczenia etnicznego, lecz
  spoleczne i odnosi sie do ludzi wedrujacych, nie
  majacych swoich korzeni i postrzeganych jako obcy
  przez ludnosc osiadla. Do grupy tej nalezeli
  glównie Huryci i Semici, zas w starozytnych
  inskrypcjach wystepuja jako wlóczedzy i rabusie,
  zaciezni wojownicy, sludzy i niewolnicy oraz
  kupcy i handlarze. Z racji zblizonego brzmienia
  oraz wspólnego zródloslowu nazwy, podobnego stylu
  zycia, a takze relacjach o podboju Kanaanu w
  listach amarnenskich wielu uczonych uwaza, ze do
  grupy tej zaliczano takze Hebrajczyków. Ich
  relacja do Hebrajczyków jest niejasna, jest
  jednak prawdopodobne, ze byli ich przodkami.
  por. http//pl.wikipedia.org/wiki/Habiru

Peoples_of_the_battle_of_kadesh
36

• Ruchy populacji i ich mieszanie sie stwarzaja
  duze problemy naukowe, niekompletne dane
  archeologiczne sklaniaja naukowców do popierania
  róznych teorii, uniemozliwiajac jednoznaczne
  datowanie czasów patriarchów. W latach 50 XX
  stulecia, naukowcy widzieli narodziny
  Hebrajczyków posród Amorytów w okresie srodkowego
  Brazu (2200-1550 przed Chr.) z preferencja dla
  okresu drugiego (1900-1550 przed Chr.). Dzisiaj,
  postep archeologii, krytyki historycznej, rozwój
  zródel i literatury podwazyl poprzednia opinie i
  spowodowal powstanie kilku zwalczajacych sie tez,
  proponuje sie wszystkie wlasciwie okresy
  poczynajac od Srodkowego Brazu (2200-1900 przed
  Chr.), az do Epoki Zelaza (1200-950 przed Chr.)?
• Jednak w swietle krytyki kanonicznej nalezy
  pamietac, ze Biblia stanowi przede wszystkim
  wyznanie wiary Izraela w to, ze Bóg dziala w jego
  historii oraz w historii pojedynczego wierzacego
  Izraelity.