SES BILGISI

1
SES BILGISI

• Selçuk ÖKSÜZ
• Türk Dili ve Edebiyati Ögretmeni

2

• Bir dil yazi dili ve konusma dili olmak
  üzere iki bölüme ayrilir. Konusma dilinin temel
  ögesi ses, yazi dilinin ise harftir.
  Akcigerlerden gelen havanin agiz yoluyla çikisi
  sirasinda olusan titresimlere ses, bunlari
  karsilayan isaretlere ise harf adi verilir.
• Türkler tarih boyunca Göktürk, Uygur , Arap
  alfabelerini kullanmislardir. Cumhuriyet
  döneminde ise 29 harften olusan Latin alfabesi
  kullanilmaya baslanmistir. Bu harflerden 8i
  ünlü( sesli) 21i ünsüzdür(sessiz).

3
(No Transcript)
4
ÜNLÜLER
Olusumu sirasinda ses yolunda herhangi bir
engele takilmadan çikan seslerdir.
5
BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU

• Türkçe bir kelimenin ilk hecesinde ince ünlü
  varsa daha sonraki hecelerde de ince kalin bir
  ünlü varsa diger hecelerde de kalin ünlü bulunur.
  Buna büyük ünlü uyumu denir.
• Dün gece gözlerine bir damla uyku girmemisti.
• Sagina soluna bakinarak ilerledi.

6
Bazi sözcükler Türkçe olduklari halde birtakim
ses olaylarina ugradiklari için zamanla uyum disi
kalmislardir.

• Elma-alma
• Anne-ana
• Hangi-kangi
• Kardes-karindas
• Hani-kani

7
-yor, -ken, -leyin, -mtirak, -gil ekleri tek
sekilli olduklarindan sözcügün son hecesindeki
ünlüye göre degismezler.

• UYUMLU UYUMSUZ
• bakiyor geliyor
• gülerken bakarken
• seninki okuldaki
• geceleyin aksamleyin
• sarimtirak yesilimtirak
• teyzemgil babamgil

8
Birlesik sözcüklerde ve tek heceli sözcüklerde
büyük ünlü uyumu aranmaz.

• hanimeli, alisveris, cumartesi
• top, çam, dag, kim

9
KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU

• Türkçe sözcüklerde düz ünlülerden (a,e,i,i) sonra
  sonraki hecede de düz ünlü (a,e,i,i) bulunur.
• kayikçi, erik, birakti, sevinç
• Türkçe sözcüklerde yuvarlak ünlülerden (o,ö,u,ü)
  sonra ya dar yuvarlak (u,ü) ya da düz genis
  (a,e) bulunur.
• korkunç, gözlükçü, susuzluk, güzel, ögretim

10
-yor eki küçük ünlü uyumuna uymaz.

• agliyor, bekliyor, biliyor, dinliyor, oynuyor

11

• a - a,i
• e - e,i
• i - a,i
• i - e,i
• o - u,a
• ö - ü,e
• u - u,a
• ü - ü,e

12
ÜNSÜZLER
Türkçede 21 ünsüz harf bulunmaktadir.
13
Türkçenin bazi ses kurallari

• Türkçede o,ö sesleri yalnizca ilk hecede
  bulunur.
• Otobüs, doktor, horoz, koro (Türkçe kökenli
  degil)
• Türkçe kelimelerde yansima sözcükler disinda j
  sesi yoktur.
• Türkçe kelime baslarinda genel olarak c, g, l,
  m, n, r, v, z sesleri bulunmaz.
• Bir kelimede iki sesli harf yan yana gelmez.
• Fiil, cemaat, seans,aile, sair

14
Türkçenin bazi ses kurallari

• Türkçede kesmeli hece ve kelime yoktur.
• Sanat, tesir, târiz
• Türkçe kelime ve hece sonunda genel olarak b, c,
  d, g, g sesleri bulunmaz.
• Türkçede sözcük köklerinde ikiz ünsüz bulunmaz.
• Dikkat, millet, bakkal, müeyyide
• Türkçede uzun ünlü yoktur.
• Sâir, numûne, cehâlet

15
ÜNLÜ DÜSMESI (HECE DÜSMESI)

• Ünsüz ile biten ve ikinci hecesinde dar ünlü
  (i,i,u,ü) bulunan bazi iki heceli sözcüklere ünlü
  ile baslayan bir ek getirildiginde ikinci
  hecedeki dar ünlü düser.
• ogul-u gt oglu
• alin-imiz gt alnimiz
• karin-i gt karni
• kesif-i gt kesfi
• akil-in gt aklin

16

• Bazi birlesik fiillerin olusumu sirasinda ünlü
  düsmesine rastlanir.
• emir et- gt emret-
• sabir et- gt sabret-
• kayip ol- gt kaybol-
• kesif et- gt kesfet-

17

• Bazi birlesik isimlerin olusumu sirasinda ünlü
  düsmesine rastlanir.
• sütlü as gt sütlaç
• kahve alti gt kahvalti
• cuma ertesi gt cumartesi
• kayin ana gt kaynana
• biri biri gt birbiri

18

• Bazi sözcüklerde türeme sirasinda ünlü düsmesi
  meydana gelir.
• evir-e gt evre
• savur-uk gt savruk
• ileri-le- gt ilerle-
• ayir-inti gt ayrinti
• sari-ar- gt sarar-
• koku-la- gt kokla-
• yumurta-la- gt yumurtla-
• devri-im gt devrim

19

• Ikilemelerde ünlü düsmesi olmaz.
• burun buruna
• omuz omuza
• sehirden sehire
• gönülden gönüle

20

• Ikinci hecesinde dar ünlü bulunan her sözcükte ve
  özel adlarda ünlü düsmesi olmaz.
• yanit-i gt yaniti
• kesim-in gt kesimin
• bilim-e gt bilime
• Ömüre hediye aldim.
• Ufuku dün okulda görmedim.

21
ÜNLÜ DARALMASI

• a,e düz genis ünlüleriyle biten fiiller -yor
  ekiyle çekimlendiklerinde fiillerinin sonundaki
  a,e düz genis ünlüleri daralarak i,i,u,ü ye
  dönüsür.
• gözleyor gt gözlüyor
• bekleyor gt bekliyor
• oynayor gt oynuyor
• aglayor gt agliyor
• bil-meyor gt bilmiyor
• gel-meyor gt gelmiyor

22
-y kaynastirma harfi de bazi sözcüklerde ünlü
daralmasi yapar.

• yey-ecek gt yiyecek
• dey-en gt diyen
• ney-e gt niye
• dey-ecek gt diyecek
• yey-ici gt yiyici

23
ÜNLÜ TÜREMESI

• Kimi sözcüklerde -cik küçültme eki
  kullanildiginda ünlü türemesi görülür.
• azcik gt azicik
• darcik gt daracik
• bircik gt biricik
• gençcik gt gencecik

24

• m,p,r,s ile yapilan kimi ön sesli
  pekistirmelerde sözcüklerde fazladan bir ünlünün
  türedigi görülür.
• genç gepgenç gt gepegenç
• saglam sapsaglam gt sapasaglam
• yalniz yapyalniz gt yapayalniz
• çevre çepçevre gt çepeçevre

25
ÜNSÜZ YUMUSAMASI (DEGISIMI)

• Türkçede p,ç,t,k sert ünsüzleriyle biten
  sözcüklerin sonuna ünlüyle baslayan bir ek
  gelirse sözcügün sonundaki bu sert ünsüzler
  yumusayarak b,c,d,g,g sekline dönüsür.
• dolap-a gt dolaba
• agaç-a gt agaca
• kap-i gt kabi
• ögüt-ü gt ögüdü
• soguk-a gt soguga
• kayit oldu gt kaydoldu

26

• Bazi tek heceli sözcüklerde yumusama olmayabilir.
• top-u gt topu
• kaç-imiz gt kaçimiz
• at-a gt ata
• Bazi yabanci kökenli sözcüklerde yumusama
  olmayabilir.
• hukuk-a gt hukuka
• hayat-i gt hayati
• sanat-in gt sanatin

27

• Bazi -t yapim eki almis sözcüklerde yumusama
  olmaz.
• yazit-i gt yaziti
• tasit-i gt tasiti
• konut-u gt konutu
• Özel isimlerde ünsüz yumusamasi konusma
  sirasinda olur fakat yazida gösterilmez.
• Zeynepin Zeynebin
• Zonguldaka Zonguldaga
• Galipin Galibin

28
ÜNSÜZ BENZESMESI (SERTLESMESI, UYUMU)

• Sert ünsüzlerle (f,s,t,k,ç,s,h,p) biten
  sözcüklere c,d,g yumusak ünsüzleriyle baslayan
  bir ek gelirse bu eklerin basindaki yumusak
  ünsüzler sertleserek ç,t,k ye dönüsür.
• saf-ca gt safça
• bit-gin gt bitkin
• sabah-ci gt sabahçi
• kitap-ci gt kitapçi
• sokak-da gt sokakta

29

• Rakamlara gelen ekler de bu kurala uygun
  yazilmalidir.
• 1923-de gt 1923te
• 21.45-de gt 21.45te
• TRT3-de gt TRT3te
• Kisaltmalara gelen ekler de bu kurala uygun
  yazilmalidir.
• FISKOBIRLIK-den gt FISKOBIRLIKten

30
ÜNSÜZ DÜSMESI

• k harfiyle biten bazi sözcüklere -cik, -cek,
  -rak küçültme eklerinden biri getirildiginde
  sözcügün sonundaki k sesi düser.
• minik-cik gt minicik
• sicak-cik gt sicacik
• çabuk-cak gt sicacik
• büyük-cek gt büyücek
• ufak-rak gt ufarak

31

• Yapim eklerinden -msi, -l ekleri de eklendigi
  sözcügün sonundaki k sesinin düsmesine yol
  açar.
• alçak-l- gt alçal-
• küçük-l- gt küçül-
• yüksek-l- gt yülsel-
• küçük-ümse- gt küçümse-

32

• Ast, üst, rast sözcükleriyle kurulan kimi
  birlesik sözcüklerde t ünsüzü düser.
• ast-tegmen gt astegmen
• üst-tegmen gt üstegmen
• rast-gele gt rasgele

33
ÜNSÜZ TÜREMESI

• Dilimize Arapçadan girmis kimi sözcüklere ünlüyle
  baslayan ek getirildiginde ya da bu sözcükler
  etmek,olmak gibi yardimci eylemlerle
  birlestiginde ünsüz ikizlesmesi olur.
• his-i gt hissi
• sir-imiz gt sirrimiz
• tip-i gt tibbi
• red etmek gt reddetmek
• af etmek gt affetmek
• zan etmek gt zannetmek

34

• Iki ünsüzün yan yana geldigi her sözcükte ünsüz
  türemesi olmayabilir.
• hissiz
• sessiz
• cadde
• madde
• eller
• güller

35
KAYNASTIRMA

• Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmaz.
  Ünlüyle biten bir sözcüge ünlüyle baslayan bir ek
  gelirse bu iki ünlü arasina y,s,s,n koruyucu
  ünsüzlerinden biri girer. Buna kaynastirma denir.
  
• kimsee gt kimseye
• git-eim gt gideyim
• sev-seidi gt sevseydi
• arabaile gt arabayla
• isteince gt isteyince

36

• iki er gt ikiser
• altiar gt altisar
• pencerein gt pencerenin
• kol-ua gt koluna
• kol-uda gt kolunda
• bular gt bunlar
• sular gt sunlar
• oda gt onda

37
ULAMA

• Ünsüzle biten sözcükten sonra ünlüyle baslayan
  bir sözcük gelirse önceki sözcügün sonundaki
  ünsüz, sonraki sözcügün ilk hecesine baglanarak
  söylenir. Buna ulama denir.
• devlet adami gt dev-le-ta-da-mi
• ayran için gt ay-ra-ni-çin
• Sözcüklerin arasinda noktalama isareti varsa
  ulama olmaz.

38
DUDAK ÜNSÜZÜ BENZESMESI (n/m)

• b iki dudagin birbirine degdirilmesi ile
  çikarilan bir dudak ünsüzüdür. Bir sözcükte dudak
  sesi olan b ünsüzünden önce n ünsüzü
  geldiginde, bu ünsüz b sesinin de etkisiyle,
  yine bir dudak ünsüzü olan m ye dönüsür.
• canbaz gt cambaz
• çenber gt çember
• zanbak gt zambak
• sünbül gt sümbül
• tenbel gt tembel
• Özel ad ve birlesik sözcüklerde bu benzesme
  görülmez.
• Safranbolu, Istanbul, binbasi, sonbahar

39
ÜNLÜ DEGISIMI

• Ben ve sen zamirleri, yönelme eki (-e)
  aldiklarinda ünlü degisimine ugrar.
• bene gt bana
• sene gt sana

40
GÖÇÜSME (METATEZ)

• Bazi sözcüklerde görülen iki sesin yer
  degistirmesidir. Bu durum hem konulma hem de
  yazim yanlisidir.
• dogru yanlis
• yanlis yalnis
• yalniz yanliz
• kirpik kiprik
• kibrit kirbit
• eksi eski

41
ÇIKMIS SORULAR
42
(No Transcript)
43
(No Transcript)
44
(No Transcript)
45
(No Transcript)
46
(No Transcript)
47
(No Transcript)
48
(No Transcript)
49
(No Transcript)