-5- ekonomide planlI d

1
-5- ekonomide planlI dönem1960-1980
YRD. DOÇ. DR. BETÜL GÜR
ISTANBUL TICARET ÜNIVERSITESI TICARI BILIMLER
FAKÜLTESI IKTISAT BÖLÜMÜ
2
Dönemin Temel belirleyicileri

• 27Mayis1960, 12Mart1970, 12Eylül1980 Darbe
• Özellikle 1970ler
• Ögrenci olaylari,
• Artan siyasi istikrarsizlik
• Koalisyonlar hükümetleri,
• Toplumun sag-sol seklinde politize olmasi
• Ekonomide istikrarsizlik
• Enflasyonda patlama
• Sonuç 1960larin basindan itibaren PLANLI
  EKONOMIYE geçis.

3
DPT kuruldu (27 mayis 1960)

• Devlet Planlama Teskilati (DPT)
• 1960
• 91 sayili yasa
• Kurulmasi ve görevleri 1961 Anayasasinda
  belirtilmis olmasini planli ekonominin
  kurumsallasmasi seklinde yorumlanir.

4
DPTnin görevleri

• Ülkenin dogal, beseri, iktisadi kaynaklarini
  tespitte, iktisadi/sosyal politika ve hedefleri
  belirlemede hükümete yardimci olmak.
• Çesitli bakanliklarin iktisadi politikayi
  ilgilendiren faaliyetlerinde koordinasyonu
  saglamak için danismanlik yapmak.
• Hükümetçe kabul edilen hedefleri gerçeklestirecek
  uzun ve kisa vadeli planlari hazirlamak.
• Planlarin basariyla uygulanabilmesi için ilgili
  kurumlarin kurulus ve isleyislerini iyilestirici
  tavsiyelerde bulunmak.
• Plan uygulanmasini takip etmek, degerlendirmek ve
  gerekli hallerde planda degisiklikler yapmak.
• Özel sektörün faaliyetlerini planin hedef ve
  amaçlarina uygun bir sekilde tesvik ve tanzim
  edecek tedbirleri tavsiye etmek.

5
1960-1980 döneminde

• AMAÇ kalkinma
• ARAÇ planlama

6
Türk planlama modelinin temel özellikleri

• Demokrasi içinde,
• Karma ekonomi düzeni içinde ,
• Kamu sektörü için emredici, özel sektör için
  özendirici nitelikte
• Yillik büyüme hizi plan döneminde 7 olacak.
• 15 yillik perspektif içinde 5 yillik planlar
  hazirlanacak. Bu planlar
• 1.BYKP (1963-1967)
• 2.BYKP (1968-1972)
• 3.BYKP (1973-1977)

7
1930larin ve 1960larin planlama anlayisi
arasindaki farklar

• 1930larin planlari kismîdir, sektörel bazli,
  proje odaklidir. 1960larda ise planlar makro
  nitelikli.
• 1930larda agirlik sadece sanayilesme (kismen)
  üzerine olup, 1960larda ise salt sanayi degil,
  tüm ülke ekonomisinde, tüm sektörleri içeren
  hedefler, politikalar ve uygulamalar söz konusu.
• Her iki dönemde de ithal ikameci sanayilesme
  stratejisi benimsendi. Ancak 1930larin
  planlarinda ithal ikameci politikalar bilinçsiz
  sekilde tercih edilmisken, 1960larda bu strateji
  bilinçli olarak seçildi.

8
1.Bes Yillik Kalkinma Plani (1963-1967)

• Sanayide ithal ikamesine ve kamu kesimine agirlik
  veren bir strateji.
• Sovyetler Birliginden mali ve teknik yardim.
• Iskenderun Demir Çelik,
• Bandirma Sülfürik Asit
• Artvin Orman Ürünleri tesisleri yapildi.
• 1967- Seydisehir Alüminyum ve Izmir Aliaga
  Rafinerisi projeleri yer almistir.
• 1965- En büyük yatirimlardan biri olan Keban
  baraji insaatina baslandi.

9
1.Bes Yillik Kalkinma Plani (1963-1967)

• Net büyüme hizi 4 degil, 3.6 olmustur.
• Hayvansal ve su ürünleri üretiminde hedeflenen
  rakamdan geride kalma.
• Sanayide büyüme.
• tarimda sektörü küçülme.
• Özel sektörün yatirimlarinda hedeflenen rakami
  asma.
• Istihdamda tarimdan sanayiye kayma.

10
2.Bes Yillik Kalkinma Plani (1968-1972)

• Demirel Hükümeti,
• isçi dövizleri girisinin yildan yila artacagini
  öngörüsü
• büyüme hizini 7
• sanayi sektörü sürükleyici
• Sanayi
• yillik büyüme hizi hedefi 12
• GSMH içindeki payi 20.5 hedefi
• Tarim sektörü ortalama büyüme hizi hedefi 4.1
• Ekonomide enflasyonist veya deflasyonist
  egilimlerin önlenmesine çalisilacak.
• Dis tasarruflarin GSMH içindeki payi 1967 yilinda
  2 iken 1972 de 1.7ye düsürülecek. Disa
  bagimlilik azaltilacak.
• Yatirim harcamalari 1967de GSMHnin 19.9u
  iken, 1972 sonunda bu oran 24.3e yükselecek.
• Yurt içi tasarruflarin GSMHya orani ayni yillar
  için 17.9dan 22.6ya çikmis olacak.

11
2.Bes Yillik Kalkinma Plani (1968-1972)

• Yurt içi tasarruflarin GSMHya orani ayni yillar
  için 17.9dan 22.6ya çikmis olacak.
• Yillik ortalama olarak ithalatin 7.9, ihracatin
  7.4 ve isçi dövizlerinin 5.5 oraninda artacagi
  hesabina dayali olarak1972 yili sonunda dis
  ticaret açiginin 395 milyon, cari islemler
  açiginin ise 226 milyon dolar olacagi
  öngörülmüstü.
• Basbakan Demirel Ikinci Plan kitabinda yazdigi
  Önsözde Planin temel hedefini söyle
  açikliyor2.Bes yillik plan, Türkiyeyi hammadde
  satip, mamul madde alan iptidai bir ekonomik
  bünyeden mamul madde satan sanayilesmis bir
  bünyeye götürme yönünde mühim bir adimdir.

12
3.Bes Yillik Kalkinma Plani(1973-1977)

• HEDEF
• Nüfusun 1995 yilinda 65 milyonu asmamasi.
• GSMH yilda ortalama 7.9 oraninda büyüyecek,
• Büyüme hedefi tarimda 4-4.5,
• Büyüme hedefi sanayide 11.5-12
• GSYH payi (hedef) Tarim 23, Sanayi 27,
  Hizmet50
• 291 milyon TLlik yatirim yapilmasi.
• Yatirim hedefi Tarimda 12, Sanayide45,
  Hizmet43
• Tasarruf hedefi 1972de 19.6dan 1977de
  25.5e.
• Disa bagimliligin azalmasi için ihracatin
  1963-1971 arasindaki yillik artisi 7den 9.4e.
• Hizli sanayilesmeyle 1.6 milyon kisiye istihdam.

13
ILK ÜÇ KALKINMA PLANININ ORTAK ÖZELLIKLERI

• Yillik 7 büyüme hizi hedefi
• Sanayilesmeye öncelik
• Ithal ikameci sanayilesme ile lüks mal
  ithalatindan kaçinarak döviz tasarrufu saglama.
• Uzun dönem stratejisinin birer parçasi
• Kamu öncelikli karma plan (kamu ve özel sektörün
  birbirinin tamamlayicisi olmasi)
• Dis kaynaga ihtiyaç duyulmasi
• Dis ödemeler dengesizliklerinin giderilmesi
  amaci.
• Egitim, saglik, ulastirma, enerji, sulama, baraj,
  çimento, demir-çelik, petro-kimya sanayiinde kamu
  yatirimlarinin yapilmasi.

14
ILK ÜÇ KALKINMA PLANININ farklarI

• 1.BYKP tarimsal gelismeye bagli sanayilesmeye
  öncelik verildi. Ayrica nihai hedef, salt
  ekonomik büyüme degil, bölgelerarasi kalkinmislik
  farkini gidermek.
• Ilk planda uluslararasi dayanismanin geregi
  denilerek dis kaynak talebi ile ilgili olarak
  iyimser bir beklenti var. 2.BYKPnda ise ulusal
  kaynaga vurgu.
• 2.BYKPnda DPTnin rolü daha ön planda.
• KIT Reformu, vergi reformu, toprak reformu ve
  bölgesel planlama gibi 1.BYKPnda gerçeklesemeyen
  hedefler 2.Plana konuldu.

15
ILK ÜÇ KALKINMA PLANININ farklarI

• 3.BYKP ile birlikte 15 yillik stratejiden
  vazgeçildi ve 22 yillik yeni bir strateji
  benimsendi. Bunun nedeni 1963 Ankara Anlasmasi
  ile baslayan ABye üyelik sürecidir. 22 yil sonra
  -1995de- Gümrük Birligine geçisi öngören Katma
  Protokol 1973de imzalandi. Katma Protokol, GBne
  geçis kosullarinin sira, süre ve yöntemlerinin
  belirlendigi bu anlasmadir. Katma Protokol
  Türkiye ekonomisinde kalkinma hedeflerini de
  etkiledi. Çünkü Katma Protokolü ile iktisadi,
  siyasi, toplumsal alanda Avrupanin bir parçasi
  olunmasi durumu gündeme gelmistir. 3.BYKP da
  katma Protokolün öngördügü Ortak Pazar
  gerçegine göre yapilmistir.
• 3.BYKP ile Kalkinmada Öncelikli Yöre kavrami
  getirildi, bölgesel planlamadan vazgeçildi.
  Yapisal degisimi ifade edecek sekilde kalkinma
  hizi kavrami getirildi.

16
Ilk 3 planin gerçeklesmelerI

• Ilk üç plana göre sirasiyla yilda 5,7, 5,8 ve
  5,4 oraninda büyümesi hedeflenen toplam tüketim
  1963-1967de 5,2 arttigi halde ikinci dönemde
  kamu tüketiminin çok yükselmesi yüzünden 6,6,
  üçüncü dönemde ise hem kamu, hem özel tüketimin
  yükselmesi sebebiyle 6,8 oraninda artmistir.
• Sabit sermaye yatirimlarinin GSMHya orani her üç
  plan döneminde sirasiyla 18.3, 21.3 ve 21.9
  yerine 16.0,16.1 ve 20.2 olarak
  gerçeklesmistir.
• Tarim ve hizmetler sektörlerinin toplam sabit
  sermaye yatirimlarindaki payi ilk iki dönemde
  tahmin edilenin gerisinde kalmis, üçüncü dönemde
  ise asmistir. Ulastirma ve konut sektörlerinin
  payi ise her üç dönemde de hedefe ulasmis veya
  geçmistir.
• Ancak sanayi ve insaat sektörlerinde gerçeklesen
  büyüme, hedeflenen büyümeye ulasamamistir.

17
1960-1980 dönemini diger dönemlerden ayiran ve bu
dönemde gerçeklesen temel gelismeler

• Fiyat hareketleri, bölüsüm, istihdam sorunlari,
  para-kredi-kambiyo politikalari planlamanin
  disinda kalmistir.
• Basta ithal ikameci sanayilesme stratejisinin ilk
  asamasi olan (hafif sanayi) (montaj sanayi) salt
  montaj sanayii seklinde kurulan tüketim mallari
  sanayii (buzdolabi, mutfak ve ev esyasi, tv, 3
  beyaz) bazen yabanci sermayenin de katilimiyla
  yurtiçinde üretilecekti.
• Yabanci yatirimlarda daha fazla yerli katki
  kullanimi sarti ile bu sekilde beslenen yan
  sanayi kollari ile modern sanayinin kurulmasi
  söz konusu.
• ANCAK teknoloji ve temel girdiler açisindan disa
  bagimli, üretim ölçegi, maliyet ve kalite yapisi
  ile Batidan geri olmasi nedeniyle, dis pazarlara
  ulasma imkani sinirli kaldi.
• Ücretli orta sinifin reel geliri artisi ile
  birlikte dayanikli tüketim mali talebinin artti.
  Gecekondularda bile anten, tv, buzdolabi vb.
  kullanilir hale geldi.

18
1960-1980 dönemini diger dönemlerden ayiran ve bu
dönemde gerçeklesen temel gelismeler

• Düsük petrol fiyatlari ve ithalatla karsilanan
  enerji türlerine (petrol) bagimliliginda artis.
  Petrol fiyatlarindaki yükselmeyle beraber
  ithalatin faturasi da kabardi.
• Ayrica yüksek yatirim temposu, ihracatin zayif
  olmasi ve bilesimini daha ziyade tarim
  ürünlerinin olusturuyor olmasi durumu daha da
  ciddilestirmistir.
• Ihracat sübvansiyonlari, devalüasyon, ücret
  dondurma gibi kisa vadeli çözüm yollarina
  gidilmistir.
• Buna ragmen istikrarli ve yüksek bir büyüme
  sergilenmistir. Bunun sebebi, önemli oranda dis
  kaynak girisinin olmasidir
• Bu dis kaynaklar
• Kisa ve uzun vadeli yabanci krediler ile Türk
  isçilerinin dövizleridir (DÇM).
• Ancak bu kaynaklar, ülkeyi ancak 1979 yilina
  kadar tasiyabildi.

19
1970lerde hizli fiyat artislarinin nedenleri

• Kamu harcamalarinin artmasi ve para arzinin
  genislemesi,
• Petrol krizleri ile artan petrol fiyatlari ve
  ithal mal fiyatinin artmasi (ve böylece maliyet
  enflasyonu ortaya çikti)
• Tarim ürünleri taban fiyatinin artmasi
• Devlet personel kanunu geregi memur maaslarinin
  artmasi, sendikali kesimde isçi ücretlerinin
  artmasi (ve böylece ücret-fiyat sarmali ortaya
  çikarak talep enflasyonu yaratti)
• Kibris Baris Harekatinin getirdigi dolayli ve
  dolaysiz maliyetler, silah ambargosu, dis
  yardimin kesilmesi.

20
3. Büyük devalüasyon

• Böylece IMF 1977-1979da devreye girdi
• 10 Agustos 1970 devalüasyonu
• TL 48 kadar deger kaybederek 1 9 TLden 15
  TLye.
• 160larda ithal ikamesinin 1. asamasindan,1970li
  yillardan itibaren ithal ikamesinin ikinci
  asamasi olan ara ve sermaye mallari ikamesi
  asamasina geçmistir.
• Dönem boyunca petrol krizinin yarattigi olumsuz
  gelismelere ragmen stratejide herhangi bir
  degisiklik olmamistir.
• Ancak, dönemin sonunda ithal ikamesinin büyümeye
  olan katkisinin negatif oldugu ortaya çikmistir.
  Ayrica, ekonominin ithalata olan bagimliligi da
  artmistir.

21
1960-1980 dönemini diger dönemlerden ayiran ve bu
dönemde gerçeklesen temel gelismeler

• Ithal ikameci sanayilesme ile yurtiçinde sinai
  yatirim artisi ile disa bagimlilik, ithalat
  azaltilmak istenmistir.
• Ancak büyüme hizi petrol fiyatlarinin artmasi,
  döviz darbogazi yüzünden girdi ve ara mal
  ithalati düsünce sanayide büyüme hizi da 1977den
  sonra düsmüstür.
• 1979da 1 oranindadir.
• Özetle, sanayilesme, döviz bulmaya bagliydi. Zira
  yatirim-tasarruf oraninda yatirimlar hizla
  artarken, tasarruf artisi saglanamamistir.
  Yatirimlar 100den fazla artmistir. Özellikle
  kamu yatirim artis hizi 300ler civarindadir.
• Yatirimlarin tasarruflardan büyük olmasi kaynak
  açigina yol açmistir.

22
1960-1980 dönemini diger dönemlerden ayiran ve bu
dönemde gerçeklesen temel gelismeler

• Ithal ikamesi kapsaminda yürütülen korumaci ve
  popülist politikalar, ülkeyi üretmeden tüketir
  hale getirmis ve bu tüketim yapisi israrla
  sürdürülmeye çalisilmistir.
• Bu sekildeki bir yapilanma nedeniyle, özel kesim
  daha karli buldugu iç pazara yönelmis, ithalata
  bagimlilik giderek artmis ve ithal ikamesinden
  beklenen disariyla rekabet edebilecek ve ihracata
  yönelebilecek bir sanayi yapisi kurulamamistir.
• Dönem içerisinde, isçi dövizleri, DÇM ve kolay
  bulunabilen kisa vadeli dis borçlar, söz konusu
  yapiyi 1979a kadar tasimisti. Ancak bu yillarda,
  yeni petrol zamlari, vadesi gelen dis borçlar ve
  siyasal istikrarsizliklar ülkeyi tam bir çikmaz
  sokmustur.

23
Kaynak Arayisi ve Dövize Çevrilebilir Mevduat

• Yurt disindaki Türk isçileri, serbest meslek
  sahipleri ve bagimsiz çalisanlar ve
• Türkiyeden gönderilen dövizle aylik alan yurt
  disindaki sürekli veya geçici görevlilerin ve
  yurt disinda yerlesmis gerçek ve tüzel kisilerin,
  
• TC Merkez Bankasinca alim ve satimi yapilan
  konvertibl dövizler karsiliginda,
• döviz islemleri yapmaya yetkili bankalarda
  açtirdiklari hesaba Dövize Çevrilebilir Mevduat
  (DÇM) denir.

24
Dövize Çevrilebilir Mevduat

• Türkiyenin verdigi yüksek faiz sebebiyle,
• yurt disindaki gerçek ve tüzel kisilerin
• Türkiyedeki bankalarda kur garantisi altinda
  açtirdiklari konvertibl döviz hesaplarindan
  olusur.

25
DÇMNIN ÇALISMA SISTEMI

• Yurt disindaki kurum ve kisilerin dövizleri
  Türkiyede bir bankaya normal bir döviz hesabi
  gibi yatiriliyordu.
• Ancak DÇM uygulamasinda döviz hesabi açan banka,
  elde ettigi dövizleri Merkez Bankasina satip
  karsiliginda TL üzerinden kredi açma imkanina
  kavusmaktaydi.
• Devlet, kur riskini de üstlenince, DÇMnin
  çekiciligi iyice artmis, enflasyonist bir ortamda
  sabit maliyetle borçlanabilme amaciyla is
  adamlari DÇM bulma yarisina girmislerdir.
• Bankalar sagladiklari komisyonlar ve yeni kredi
  imkanlari dolayisiyla sevinirken,
• Merkez Bankasi da her ne pahasina olursa olsun
  elde ettigi dövizlerle ülkeye gerekli olan temel
  ithal girdilerinin saglanmasini garantiye almis
  oluyordu.

26
DÇMNIN ÇALISMA SISTEMI

• Olumlu Etkileri
• Kisa dönemde döviz darbogazina çözüm getirme.
• Yurt içi likidite artisina imkan saglama.
• Olumsuz Etkileri (yanlis bir borçlanma seklidir.
  Çünkü)
• Türk ekonomisinin disa olan bagimliligini
  arttirmasi,
• Ekonomiye dagitilan kredilerin denetim disi
  kalmasi,
• ara politikalarinin islerligini azaltmasi,
• Türk ekonomisine faiz maliyeti olarak önemli bir
  yük getirmesi
• istikrarsiz olmasi bakimindan
• Uygulamada getirilen kolayliklar yardimiyla,
  Türkiye, kolay bir borçlanma sekli olan DÇM
  yoluyla, özel kaynaklara ve kisilere olan
  borçlarini süratle artirmistir.
• 1973 yilinda 234 milyon dolar olan DÇM borcu,
• 1978 yilinda 3,6 milyar dolara ulasmistir.