Fonologie 1

1
Fonologie 1
2
Inleiding Fonologie

• Eerste betekenis
• het klanksysteem van een taal.
• een verzameling klanken
• combinaties van klanken
• Component van het menselijk taalsysteem

3
Inleiding Fonologie

• Tweede betekenis
• studie van het klanksysteem.
• Wat zijn de klanken van een taal?
• Hoe worden ze gecombineerd?
• Vakgebied van de taalkunde

4
Inleiding Creativiteit

• Oneindig gebruik van eindige middelen
• Een eindig assortiment van klanken
• Een eindig aantal regels om een onbeperkte
  verzameling vormen te maken

5
Inleiding Observaties

• a, b, k, r
• - Mogelijke en onmogelijke woordenbrak - kark -
  rbak
• - Klankveranderingbrak - krab - krabben - crab
• - Meer klankvariatie, ook tussen sprekerskar -
  rak

6
Inleiding Deze week

• Dinsdag 29 april klankstructuren
• klanken, kenmerken klankstructuren, lettergrepen
• Dinsdag 6 mei klankprocessen
• klankvariatie, processen, regels

7
Inleiding Literatuur

• Hoofdstuk 1 (Phonology) van het boek
• 1, 2, 4 leren 3, 5 lezen
• Zie website voor correcte versie
• Achtergrondlectuur
• - automaten en formele talen H8, H18
• - toepassingen vnl. H10, 16, 17

8
Inleiding Practicum

• Taalkundige opdrachten in Prolog
• Eindige automaten om lettergrepen te herkennen
• Zie de website onder Practicum

9
Inleiding Dit college

• Fonetiek
• Klanken
• Syllaben
• Automaten
• Kenmerken

10
Fonetiek vs fonologie

• Fonologie taalkundige studie van klanksystemen
• Fonetiek natuurwetenschappelijk studie van
  spraakklanken

11
Fonetiek Drie soorten

• articulatorische fonetiek
• productie door spraakorgaan
• akoestische fonetiek
• natuurkundige eigenschappen
• auditieve fonetiek
• waarneming

12
Klanken IPA

• IPA International Phonetic Alphabet
• Speciale symbolen om spraakklanken te kunnen
  noteren
• bang - ?
• the / thin - ð / ?
• ten / net - th / t
• IPA site http//www.arts.gla.ac.uk/IPA/

13
(No Transcript)
14
Klanken Fonen en segmenten

• Min of meer synonieme termen klank,
  klanksegment, segment, foon
• de opeenvolgende eenheden waarin je een woord
  kunt opdelen.
• Verschil met letters
• eng versus ??
• taxi versus t?ksi
• teken versus tek?n

15
Klanken Foneem

• Foneem klank met een contrastieve waarde in een
  taal
• Elke taal heeft zn eigen verzameling fonemen
  (bv. s, t, p, ?)
• Achter elkaar gezet om woorden te maken (bv.
  st?p, ?, )

16
Klanken Minimale paren

• Fonemen zijn distinctief of contrastief ze
  onderscheiden woorden
• Minimaal paar een tweetal woorden dat slechts in
  één foneem verschilt
• rood - lood ? minimaal paar, dus twee Nederlandse
  fonemen
• top - thop ? geen minimaal paar, niet twee
  verschillende fonemen

17
Klanken Realisering

• Een foneem kan op verschillende manieren als
  klank gerealiseerd worden.
• Dit noemen we de varianten of allofonen van dat
  foneem.
• Vrije variatie verschillende klankvarianten op
  één positie (bv. top, thop, tsop, dop)

18
Klanken Complementair

• Vergelijk wat, werk, duw, meeuw
• Labiodentale w woordbegin
• Bilabiale w woordeinde
• De twee w-klanken zijn in complementaire
  distributie ze komen in verschillende omgevingen
  voor
• Engels stop / thop (na s / niet na s)

19
Klanken Notatie

• Fonemen /p?st/ /st?p/
• Realisering ph?st st?p
• De Engelse /p/ heeft o.a. p en ph als
  allofonen.
• De Nederlandse /?/ heeft ? en w als allofonen.

20
Klanken p, k, b, g in Endo

• Tussen klinkers roobiya geld, togol alle
• Na nasalen chumba blanken, ngok kip
• Overige omgevingen paan reis, ngalyap tong,
  kaaraak vissen

21
Klanken Stem in Endo

• In Endo zijn de stemloze plosieven /p/ en /k/
  fonemen, maar de stemhebbende /b/ en /g/ niet.
• Tussen klinkers en na nasalen (m,n) worden /p/ en
  /k/ als de allofonen b en g gerealiseerd,
  respectievelijk.
• /p/ en /k/ assimileren in stem (voice) aan hun
  stemhebbende buren.

22
Syllaben Groepering

• Een woord is meer dan een willekeurige reeks
  klanken.
• Elk woord kan verdeeld worden in een of meer
  lettergrepen of syllaben.
• ar.beids.ver.de.ling
• Punten of streepjes worden gebruikt om de
  lettergrepen te scheiden.

23
Syllaben Structuur

• Een woord en ook een lettergreep klomp
• Onset kl
• Nucleus o (meestal klinker)
• Coda mp
• Rhyme Nucleus Coda
• (Zie boek voor boomstructuren)

24
Syllaben Taalverschillen

• Elke taal heeft zn eigen regels voor wat in
  onset, nucleus of coda kan (phonotactics)
• Nederlands klomp, sklomp, klormp
• Endo sukuul, kilaas, tiraam
• Engels school, glass, drum
• strike gt sutoraiku (Japans)

25
Syllabe Notatie

• Consonanten (medeklinkers) en vocalen (klinkers)
  afgekort als C en V
• Syllabestructuur kan als CV-patroon worden
  weergegeven
• klomp CCVCC
• strike CCCVVCC gt
• sutoraiku CV.CV.CV.V.CV

26
Syllaben Effect onset

• Bij het syllabificeren van een woord (in
  lettergrepen opdelen) wordt de onset
  gemaximaliseerd (onset maximization).
• katrol, frustratie, controle
• ka.trol, fru.stra.tie, con.tro.le
• Afhankelijk van de syllabestructuur van de taal
  in kwestie.

27
Syllaben Effect coda

• Syllabegewicht onderscheid tussen zware en
  lichte lettergrepen
• Zwaar CVV, CVCC, soms CVC Vertakkende rhyme,
  twee morae
• Licht CV (geen coda), soms CVCGeen vertakkende
  rhyme, één mora
• Belangrijk voor accentuering.

28
Automaten Talen

• We kunnen de mogelijke syllaben en woorden in een
  taal opvatten als een verzameling rijtjes over
  een alfabet van fonemen (d.w.z. als een formele
  taal)
• Een simpel voorbeeld Alfabet p, k, a, i ,
  Taal pa, ka, pi, ki, papa, papi, pipa, pipi,
  , paki, , kipa, , kikipa, , pakipapa,

29
Automaten Regulier

• We hebben hier te maken met een reguliere taal.
• Een reguliere taal kan beschreven worden door een
  reguliere expressie pk ai
• Zie bijvoorbeeld http//www.xrce.xerox.com/compet
  encies/content-analysis/fsCompiler/fssyntax.html

30
Automaten Regulier

• Een handiger notatie C p, k en V a, i
  ,
• C V is dan de reguliere expressie die deze
  reguliere taal vastlegt

31
Automaten Eindig

• Een reguliere taal kan ook worden gekaraktiseerd
  door een eindige automaat (finite state machine)
• Een automaat herkent een taal door stap voor stap
  de tekens van een inputrijtje op een tape te
  lezen en een aantal toestanden te doorlopen.
• Geslaagde herkenning einde tape en tevens in een
  accepterende eindtoestand.

32
Automaten Voorbeeld
pkai
2
Eindig aantal toestanden
ai
pk
Begintoestand en eindtoestand
pk
1
0
ai
Toestandsovergangen bij het lezen van bepaalde
symbolen
33
Automaten Voorbeeld
pkai
3
ai
pk
1
2
0
pk
ai
0
Met een jump
34
Automaten Transducers

• Er zijn ook eindige automaten die rijtjes kunnen
  omzetten naar rijtjes eindige transducers
  (finite state transducers).
• Eindige transducers beschrijven reguliere
  relaties.
• Voorbeeld transducer die woorden omzet in hun
  CV-patroon

35
Automaten CV-patroon

• kaCV, pakiCVCV, pikipaCVCVCV
• De dubbele punt staat tussen het invoerrijtje op
  de invoertape en het uitvoerrijtje op de
  uitvoertape.

36
Automaten CV-transducer
1
2
0
pkC
aiC
00
37
Automaten Palindromen

• Een taal die uit palindromen bestaat kan niet
  herkend worden door een eindige automaat.
• Een eindige automaat kan locale afhankelijkheden
  beschrijven (x volgt op y) maar geen
  afhankelijkheden over willekeurig lange
  afstanden.
• Daarvoor hebben we krachtiger automaten nodig.

38
Kenmerken Inleiding

• Fonemen onderscheiden woorden.
• Maar hoe zijn fonemen en klanken in het algemeen
  van elkaar onderscheiden?
• Bijvoorbeeld l en r, of p en t?
• Antwoord distinctieve fonetische kenmerken
  (distinctive features)

39
Kenmerken C Chart
40
Kenmerken V Chart
41
Kenmerken Medeklinkers

• t
• -voiced
• -nasal
• anterior
• coronal

• m
• voiced
• nasal
• anterior
• -coronal

42
Kenmerken Klinkers

• i
• high
• -back
• -round

• o
• -high
• back
• round

43
Kenmerken Klassen

• Natuurlijke klasse een groepje klanken die zich
  in een bepaald opzicht op dezelfde manier
  gedraagt door één of meer gemeenschappelijke
  kenmerken
• Bijvoorbeeld stemloze plosieven of stemhebbende
  plosieven

44
Kenmerken Klassen

• Stemloze plosieven
• cup
• hit
• pack
• Meervoud?

• Stemhebbende plosieven
• cub
• fad
• rag
• Meervoud?