Inleiding in de Klankleer

1
Inleiding in de Klankleer

Dicky Gilbersspreekuur op afspraakd.g.gilbers_at_
rug.nlHarmonie k. 1311-422(050) 3635983
2
Overzicht

• EERSTE UUR
• studiehandleiding
• studie van klanken fonetiek
• toepassingen fonetiek
• TWEEDE UUR
• de beschrijving en classificatie van
  spraakklanken
• spraakanatomie
• produktie van klanken in de spraakbuis
• articulatorische classificatie
• de notatie van spraakklanken IPA

3
Collegestof en Toetsing

• handouts collegestof op Nestor
• https//nestor.rug.nl/webapps/login/
• extra oefeningen op Nestor
• achtergrondliteratuur (niet verplicht)
• J.G. Kooij M. van Oostendorp Fonologie.
  Amsterdam 2003.
• Papers op Nestor
• webpagina http//www.let.rug.nl/gilbers/onderwij
  s/
• Toetsing multiple-choicetentamen over collegestof

4
Inhoud van de colleges

• college 1 Inleiding in de fonetiek
• wat is fonetiek?
• relatie tot andere disciplines
• spraakanatomie en spraakproduktie
• classificatie van spraakklanken

5
Inhoud van de colleges

• college 2 Spraakprocessen en IPA transcriptie
• IPA
• klanken (fonemen en allofonen) van het Nl.
• verbonden spraak (assimilatie, coarticulatie,
  reductie)

6
Inhoud van de colleges

• college 3 Werkcollege transcripties
• (1 uur, evt. uitloop)
• oefenen transcriberen

7
Inhoud van de colleges

• college 4 Fonologische processen
• wat is fonologie?
• wat zijn fonologische processen?
• insertie, deletie, assimilatie, dissimilatie,
  metathesis, fusie
• onderliggende vorm
• aangeboren taalvermogen

8
Inhoud van de colleges

• college 5 Features, fonologische regels en
  syllabes
• feature als kleinste bouwsteen in de fonologie
• natuurlijke klassen
• fonetische features en fonologische features
• de syllabe als fonologische eenheid domein van
  processen/representatie fonotactische
  restricties/prosodische eenheid
• taalverwerving

9
Inhoud van de colleges

• college 6 Werkcollege fonologische
  regels, lettergreepstructuur (1 uur, evt.
  uitloop)
• oefening beschrijving fonologische processen

10
Inhoud van de colleges

• college 7 Fonetiek Geluid
• bouw van de larynx
• de aerodynamisch-myoelastische theorie van
  stemvorming
• geluid en spraakgeluid
• spraakmachines

11
Inhoud van de colleges

• college 8 Fonologie Klemtoon en ritme
• Is hoofdklemtoon voorspelbaar in het Nl.?
• accentregels CSR, NSR
• cyclische klemtoonafleiding
• fonologische domeinen voet fonologische frase
  intonatiegroep

12
Inhoud van de colleges

• college 9 Morfologie
• wat is een morfeem?
• classificatie morfemen
• afleiding samenstelling en afleidende
  samenstelling
• verkleinwoordsvorming in het Nl

13
Inhoud van de colleges

• college 10 Spelling
• Fonologische invloed op spelling
• Morfologische invloed op spelling
• Historische aspecten

14
Inhoud van de colleges

• college 11 Proeftentamen (2 uur)
• (Proeftentamen zelf thuis doen)
• Bespreken van de antwoorden

15
Inhoud van de colleges

• college 12 Vragenuur (2 uur)

16
De onderdelen van Klankleer
De spraakketen

Boodschap
Boodschap
Taalvorm (syntaxis, morfologie, fonologie)
Taalvorm (syntaxis, morfologie, fonologie)
Fonetiek
Spraakproductie
Spraakgeluid
Spraakperceptie
17
Fonetiek

• De fonetiek is de studie van het spraakgeluid en
  de productie en waarneming van dat spraakgeluid
• Drie deelgebieden van fonetiek
• Articulatorische
• Akoestische
• Perceptieve

18
Toepassingen Fonetiek

• Hulpwetenschap bij taalbeschrijving

19
Toepassingen Fonetiek

• Hulpwetenschap bij taalbeschrijving
• Basisvak logopedie, zangonderwijs

20
Toepassingen Fonetiek

• Hulpwetenschap bij taalbeschrijving
• Basisvak logopedie, zangonderwijs
• Onderwijs vreemde talen

21
Toepassingen Fonetiek

• Hulpwetenschap bij taalbeschrijving
• Basisvak logopedie, zangonderwijs
• Onderwijs vreemde talen
• Codering van spraak bij communicatietechniek

22
Toepassingen Fonetiek

• Hulpwetenschap bij taalbeschrijving
• Basisvak logopedie, zangonderwijs
• Onderwijs vreemde talen
• Codering van spraak bij communicatietechniek
• Spraaksynthese
• m.b.v. computers
• (vroeger ook mechanisch)

23
Toepassingen Fonetiek

• Hulpwetenschap bij taalbeschrijving
• Basisvak logopedie, zangonderwijs
• Onderwijs vreemde talen
• Codering van spraak bij communicatietechniek
• Spraaksynthese
• Omzetting tekst in spraak en v.v.
• commercieel gerichte toepassingen
• DECTALK
• Female Voice 1987

24
Toepassingen Fonetiek

• Hulpwetenschap bij taalbeschrijving
• Basisvak logopedie, zangonderwijs
• Onderwijs vreemde talen
• Codering van spraak
• Spraaksynthese
• Omzetting tekst in spraak en v.v.
• Hulpmiddelen gehandicapten

25
Toepassingen Fonetiek

• Hulpwetenschap bij taalbeschrijving
• Basisvak logopedie, zangonderwijs
• Onderwijs vreemde talen
• Codering van spraak
• Spraaksynthese
• Omzetting tekst in spraak en v.v.
• Hulpmiddelen gehandicapten
• 300 w/m
• 120 w/m

voor blinden
26
Toepassingen Fonetiek

• Hulpwetenschap bij taalbeschrijving
• Basisvak logopedie, zangonderwijs
• Onderwijs vreemde talen
• Codering van spraak
• Spraaksynthese
• Omzetting tekst in spraak en v.v.
• Hulpmiddelen gehandicapten

voor doven
27
Toepassingen Fonetiek

• Hulpwetenschap bij taalbeschrijving
• Basisvak logopedie, zangonderwijs
• Onderwijs vreemde talen
• Codering van spraak bij communicatietechniek
• Hulpmiddelen gehandicapten
• Spraaksynthese m.b.v. computers
• Hulpmiddelen gehandicapten
• Technologische toepassing sprekerherkenning

28
Toepassingen Fonetiek

• Technologische toepassing sprekerherkenning
• (stemafdruk vgl. vingerafdruk) (Klankleer II)

29
Fonetiek bij Nederlands ATW

• Hulpwetenschap bij de fonologie
• Hulpmiddel bij de beschrijving van de
  klankeninventaris van een taal (hier het
  Nederlands) met een reeks symbolen (International
  Phonetic Alphabet) (deze collegereeks)
• Transcriberen van taal (deze collegereeks)
• Spraakanalyse m.b.v. oscillogrammen en
  spectrogrammen (vervolgcolleges)

30
Fonologie

• De fonologie is een subdiscipline van de
  taalkunde die de klanksystemen bestudeert
• wat is de functie van een klank in de taal?
• in welke combinaties met andere klanken kan die
  klank voorkomen in de taal?
• etc.
• ? onderwerp colleges 4-5-6-8

31
Fonologie
De spraakketen
boodschap
boodschap
taalvorm (syntaxis, morfologie, fonologie)
taalvorm (syntaxis, morfologie, fonologie)
spraakproduktie
spraakgeluid
spraakperceptie
fonetiek
32
Verschil Fonologie-Fonetiek

• Fonologen zijn geïnteresseerd in de rol van een
  klank, bijvoorbeeld /r/, in het systeem van de
  taal, bijvoorbeeld het Nederlands
• bijvoorbeeld /r/ is betekenisonderscheidend
  rook betekent iets anders dan kook, maar geen
  verschil in betekenis tussen rook gerealiseerd
  als ??k of als ??k

33
Verschil Fonologie-Fonetiek

• Als je een muzikale analogie wilt gebruiken zou
  je kunnen zeggen dat de fonetiek zich bezighoudt
  met de uitvoering van muziekstukken
• Je zou dan kunnen zeggen dat een fonologische
  beschrijving staat tot een spraakuiting zoals een
  partituur tot een uitvoering

34
Klankleer in de (taal)wetenschap
(neuro)fysiologie
fysica
fonetiek
taal- en spraaktechnologie
fonologie
psycholinguistiek
socio- en ethno- linguistiek
dialectologie
syntaxis
semantiek
morfologie
35
Articulatorische Fonetiek
geluid
articulatie
36
De produktie van klanken
spierkracht (aanslag)
snaar(trilling)
(trilling van) klankkast
energiebron
geluidsbron
filter
geluidsgolf
toonhoogte, amplitude
timbre (klankkleur)
voornaamste perceptieve attribuut
Hoe verkrijg je geluid met een gitaar hoe met
een klarinet?
37
De produktie van spraakklanken
subglottale component
glottale component
supraglottale component
energiebron
geluidsbron
filter
toonhoogte,amplitude
timbre (klankkleur)
voornaamste perceptieve attribuut
hoofdfuncties van de drie componenten
38
Anatomie van de spraakproduktie

• Hoofdcomponenten van het spraakproduktieapparaat

39
Anatomie van de spraakproduktie

• Hoofdcomponenten van het spraakproduktieapparaat
• het subglottale systeem de longen met
  bijbehorende spieren en de luchtwegen onder de
  larynx

40
Anatomie van de spraakproduktie

• Hoofdcomponenten van het spraakproduktieapparaat
• het subglottale systeem de longen met
  bijbehorende spieren en de luchtwegen onder de
  larynx
• het glottale systeem het strottehoofd (de
  larynx) met de stembanden

41
Anatomie van de spraakproduktie

• Hoofdcomponenten van het spraakproduktieapparaat
• het subglottale systeem de longen met
  bijbehorende spieren en de luchtwegen onder de
  larynx
• het glottale systeem het strottehoofd (de
  larynx) met de stembanden
• het supraglottale systeem de mond-keelholte en
  de neusholte

42
Articulatorische classificatie van klanken

• initiatiekenmerken
• richting van de luchtstroom
• De meeste talen kennen alleen klanken die met
  een naar buiten gerichte (egressieve) luchtstroom
  worden geproduceerd,
• maar er bestaan ook klanken die worden gemaakt
  op basis van een naar binnen gerichte
  (ingressieve) luchtstroom

43
Articulatorische classificatie van klanken

• initiatiekenmerken
• richting van de luchtstroom
• egressieve klanken ?b? ?d? ?g?
• ingressieve klanken ??? ??? ???

44
Articulatorische classificatie van klanken

• initiatiekenmerken
• luchtstroommechanisme
• De luchtstroom voor de meeste klanken is
  pulmonisch (wordt voortgebracht door de longen)
• De twee andere luchtstroommechanismen maken
  gebruik van de glottis (ejectieven) of de
  compressie van een kolom lucht voor een
  afsluiting achter in de mondholte (clicks)

45
Articulatorische classificatie van klanken

• initiatiekenmerken
• ejectieven ??? ??? ??? ???? ???? ???
  ???
• clicks (resp. dentaal, retroflex, lateraal) ?
  ? ? ? ? ? (Xhõsa)

46
Xhosa Miriam Makeba The Click
Song Zuidafrikaanse Bantu taal met dank
aan Nienke Spanjer

• ? ? ? ? ? ?
• http//www.youtube.com/watch?v2Mwh9z58iAU
• http//www.youtube.com/watch?vOHxkiXALQjU

47
Articulatorische classificatie van klanken

• laryngale kenmerken
• stemhebbendheid pa ba
• Een klank kan worden gemaakt met of zonder
  trilling van de stembanden. In het eerste geval
  spreken we van stemhebbende klanken, in het
  laatste van stemloze klanken
• aspiratie pa pha
• stemkwaliteit breathy ?? ?? ??
• creaky ?? ?? ??

48
Articulatorische classificatie van klanken

• (supra)laryngale kenmerken
• constrictie (vocaal vs. consonant)
• Consonanten/medeklinkers klanken die gemaakt
  worden door ergens in de mond-keelholte
  (bijvoorbeeld met de tong) een zodanige
  vernauwing aan te brengen dat de luchtstroom
  turbulent of zelfs voor korte perioden
  onderbroken raakt
• Vocalen/klinkers klanken waarbij de vernauwing
  afwezig of gering is, zodat de luchtstroom
  ononderbroken en gelijkmatig blijft voor de duur
  van de klank

49
Articulatorische classificatie van klanken
vocaal
consonant
50
Anatomie van de spraakproduktie
tandkassen (alveolen)
neusholte
hard gehemelte (palatum)
mondholte
zacht gehemelte (velum)
lippen
keelholte (pharynx)
tong
strotklep (epiglottis)
strottenhoofd (larynx)
Stemspleet (glottis)
schildkraakbeen (Thyroid)
stembanden
Slokdarm (esophagus)
luchtpijp (trachea)
ATW/College 1
51
Anatomie van de spraakproduktie
tandkassen (alveolen)
neusholte
hard gehemelte (palatum)
mondholte
zacht gehemelte (velum)
lippen
keelholte (pharynx)
tong
strotklep (epiglottis)
tongpunt
tongblad
tongrug
strottenhoofd (larynx)
schildkraakbeen (Thyroid)
stembanden
tongwortel
Slokdarm (esophagus)
luchtpijp (trachea)
tongbeen
52
Anatomie van de spraakproduktie
actieve articulatoren
zacht gehemelte (velum)
lippen
tongwortel
tongpunt
tongrug
faryngale wand
strotklep (epiglottis)
strottenhoofd (larynx)
stembanden
ATW/College 1
53
Articulatorische classificatie van consonanten
velair
palataal
alveolair
uvulair
postalveolair
dentaal
bilabiaal
labiodentaal
dorsaal
faryngaal
radicaal
laminaal
apicaal
sub-apicaal
glottaal
College 1
54
Consonanten
glottal
alveolar
dental
bilabial
labiodental
pharyngeal
velar
palatal
postalveolar
uvular
retroflex
? ?
? ?
? ?
? ?
? ?
? ?
?
plosive
?
?
?
?
?
?
?
nasal
?
?
?
trill
?
tap or flap
?
? ?
? ?
? ?
? ?
? ?
? ?
? ?
? ?
? ?
? ?
fricative
? ?
? ?
lateral fricative
?
?
?
?
?
approximant
(w)
?
?
lateral approximant
?
?
55
Articulatorische classificatie van klanken

• kenmerken voor consonanten
• plaats
• De locatie in de spraakbuis waar de constrictie
  die de luchtstroom hindert wordt gemaakt, en
  indien nodig, het gedeelte van de tong waarmee de
  constrictie wordt gemaakt

56
Articulatorische classificatie van klanken

• kenmerken voor consonanten
• plaats
• stemhebbendheid

57
Articulatorische classificatie van klanken

• kenmerken voor consonanten
• plaats
• stemhebbendheid
• wijze
• de mate, sterkte, en vorm van constrictie in de
  keel-, neus- en mondholte

58
Articulatorische classificatie van klanken

• wijzekenmerken (mate en sterkte van constrictie)
• (ex)plosieven
• of plofklanken zijn klanken waarbij de
  luchtstroom voor korte tijd volledig wordt
  onderbroken, waarna de lucht weer vrijkomt met
  een klein plofje (release burst)

59
Articulatorische classificatie van klanken

• wijzekenmerken (mate van constrictie)
• fricatieven
• of wrijfklanken worden gemaakt door twee
  articulatoren zeer dicht bijelkaar te brengen
  zodat de luchtstroom turbulent wordt en een
  ruisgeluid voortbrengt.

60
Articulatorische classificatie van klanken

• wijzekenmerken (mate van constrictie)
• nasaal
• Net als genasaliseerde vocalen worden nasale
  consonanten met een lage velumstand geproduceerd
• De mondholte is altijd volledig afgesloten er
  lijken geen talen te bestaan die gebruik maken
  van nasale fricatieven

61
Articulatorische classificatie van klanken

• wijzekenmerken (vorm van constrictie)
• lateralen
• zijn klanken waarbij de (meeste) lucht langs de
  zijden van de tong ontsnapt

62
Articulatorische classificatie van klanken

• wijzekenmerken (mate en sterkte van constrictie)
• trilklanken
• of ratelaars zijn series van zeer korte
  afsluitingen die gemaakt worden door twee
  articulatoren (waarvan er tenminste één een
  geringe massa moet hebben) bijelkaar te brengen
  en er een luchtstroom door te voeren

63
Articulatorische classificatie van klanken

• wijzekenmerken (mate van constrictie)
• approximanten
• of halfvocalen zijn in feite nauwelijks van
  vocalen te onderscheiden, behalve in duur
  (lengte) en positie in de syllabe. Er is sprake
  van een constrictie, maar de luchtstroom wordt
  niet- of nauwelijks verstoord

64
Articulatorische classificatie van klanken

• wijzekenmerken (vorm van constrictie)
• taps
• of flaps zijn zeer korte volledige afsluitingen
  zonder waarneembare release

65
Articulatorische classificatie van klanken
http//www.chass.utoronto.ca/danhall/phonetics/sa
mmy.html
66
Articulatorische classificatie van klanken
Onderstreept in gebruik in Nederlandse klanken
67
Articulatorische classificatie van vocalen

front
central
back
close
close-mid
open-mid
open
het klassieke schema voor tongpositie in vocalen
68
Articulatorische classificatie van vocalen

front
central
back
close
close-mid
open-mid
open
mate van constrictie gesloten vs. open
69
Articulatorische classificatie van vocalen

mate van constrictie gesloten vs. open
70
Articulatorische classificatie van vocalen

front
central
back
close
close-mid
open-mid
open
plaats van de constrictie voor vs. achter
71
Articulatorische classificatie van vocalen

plaats van de constrictie voor vs. achter
72
Articulatorische classificatie van klanken

• kenmerken voor vocalen
• mate van constrictie gesloten vs. open
• plaats van de constrictie voor vs. achter
• ronding gerond vs. ongerond (gespreid)
• lengte lang vs. kort

73
Vocalen
front
central
back
?
?
close
close-mid
?
open-mid
?
open
http//phonetics.ucla.edu/vowels/chapter11/tongue.
html
74
Vocalen
front
central
back
?
?
?
?
?
?
close
?
?
?
?
?
close-mid
?
?
?
?
?
?
?
?
?
?
?
open-mid
?
?
?
?
?
?
open
http//www.sil.org/computing/speechtools/ipahelp/I
PAprvw2.htm
75
Huiswerk

• Neem de collegestof door van dit college
• Leer de termen uit je hoofd!
• (Achtergrondliteratuur tekst 1 van Slis (1988)
  (zie Nestor))