AZ?RBAYCAN D

1
AZ?RBAYCAN DÖVL?T AQRAR UNIVERSITETIZOOBAYTALIQ
V? ?CZAÇILIQ FAKÜLT?SI ?CZAÇILIQ V? MORFOLOGIYA
KAFEDRASI

• F?NN ANATOMIYA
• MÖVZU
• ?TRAFLAR SKELETININ ÜMUMI XARAKTERISTIKASI, AYAGA
  B?NZ?R ?TRAFLARIN INKISAFI

MÜHAZIR?ÇIDOS.RAMAZANOV.A
G?NC?-2009
2
Mövzunun plani

• 1. ?traflar skeletinin morfofunksional
  xarakteristikasi
• 2. Onlarin qursaq v? azad ?traf skeletin?
  bölünm?si.
• 3. Ayagab?nz?r ?traflarin inkisafi, növ
  xüsusiyy?tl?ri.
• 4. H?yat t?rzi il? ?laq?dar, onlarin qurulusu.
• 5. ?traflarin bölgüsünün qanunauygunlugu.
• 6. Yasdan asili olaraq sümükl?rin d?yisilm?si

3
?d?biyyat

• 1. ?.?.?????????. ???????? ???????? ????????.
  ?????? 1984.
• 2. I.B. Abbasov. Ev heyvanlarinin anatomiyasi.
  Baki 1958.
• 3. A.M.Ramazanov. Heyvan anatomiyasinin sümük
  b?hsi. G?nc?. 2001.

4

• Bu günkü mühazir?mizin mövzusu is? ?traflar
  skeletinin ümumi xarakteristikasina v?
  ayagab?nz?r ?traflarin inkisafi m?s?l?l?rin?
  h?sr olunmusdur. Burada biz ?traflarin skeletinin
  morfofunksional xarakteristikasini, onun qursaq
  v? azad ?traflar skeletin? bölünm?sini,
  ayagab?nz?n ?traflarin inkisafinin
  qanunauygunluqlarini, h?yat t?rzi il? ?laq?dar
  olaraq, onlarin uygunlasmalarini, növ v? yasdan
  asili olaraq dös v? çanaq ?traflarinin
  xüsusiyy?tl?ri m?s?l?l?rini öyr?n?c?yik.
• Periferik skelet? (s.perifericum) ?traf skeleti
  daxildir ki, bu da qursaq skeleti- cingulum
  membri thoracici- v? azad ?traflar skeletin?
  skeleton membri thoracici liberi- skeletin?
  bölünür.
• Bütün ayaq v? el?c? d? üzg?cs?killi ?traflarin
  skeleti yuxarida deyildiyi kimi qursaq v? azad
  ?traf skeletind?n ibar?tdir.
• ?traflar skeletinin qursaq v? azad hiss?l?rinin
  sümükl?ri bir-birin? mü?yy?n bucaq altinda
  birl?sirl?r ki, bu da hoppanma zamani t?kanlarin
  azalmasini t?min edir.

5
(No Transcript)
6

• ?traf skeleti
• Dös ?trafi sümükl?ri-ossa membri(thoracici)
• Dös ?trafi qursagi- çiyin qursagi-cingulum
  membri thoracici. ev heyvanlarinda çiyin qursagi
  kür?k sümüyü il? t?msil olunur. Korokoid sümüyün
  rudiment çixintisi, oynaqüstü qabarin medi-al
  s?thind? yerl?sir. Körpücükd?n ancaq birl?sdirici
  toxumadan ?m?l? g?l?n zolaq qalir ki, bu da
  dovsan, pisik v? itl?rd? nazik lövh? s?klind?
  çiyin-bas ?z?l?sinin distal 1/3-nin t?rkibin?
  da-xil olur.
• Kür?k - skapula lövh?s?killi, 3- bucaq
  formasinda sümükdür, onun lateral v? qabirga
  s?thl?ri fascies lateralis et costales dorsal,
  kranial v? kaudal margo dorsalis cranialis et
  caudalis k?narlari, kranial, kaudal v? ventral
  bucaqlari, angulus cranialis caudalis et
  ventralis vardir. donuz v? atlarda akromion
  olmur v? kür?k tini s?rh?dsiz olaraq kür?k
  boynuna keçir. Kür?yin kranial k?narinin distal
  1/3-d? kür?k oymasi- incisura scapulae vardir ki,
  bu da kür?yin boynunun formalasmasinda istirak
  et-m?kl?, oynaqüstü qabara-tuberculum
  suprglenoidals keçir. .

7

• Kür?k gövd?y? ç?p v?ziyy?td? yerl?sir, onun
  dorsal k?nari dir-naqlilarda yaxsi inkisaf etmis,
  kür?k qigirdagi cartillago scapulae olmaqla
  dorso-kaudala v? ventral bucagi il?
  kranioven-tral istiqam?td? birinci qabirganin
  distal 1/3-n? q?d?r gedib çatir.
• pisikl?rd? mil çuxurunun medial s?thin? tac
  çuxuru fossa coronoidea deyilir
• Azad dös ?trafinin skeleti skeleton membri
  thoracici liberi.
• bazu sümüyü humerus brachi uzun borulu sümük
  olub, burda proksimal v? distal uclar, cisim,
  kaudal, lateral ,medial s?thl?ri vardir. Bu
  qabarlar arasinda qabarlararasi sirim silcus
  intertubercularis keçir, bu da atlarda iki
  hiss?y? bölünür. Bazu sümüyünün cismind? corpus
  humeri- onun deltas?killi k?l?kötürlüyün laterala
  qabar üstün? dogru bazu daragi crista humeri-
  keçir ki, bu da spirals?killi sirim olub, bazu
  ?z?l?sinin sulcus m. brochialis üçündür bütün
  heyvan-larda bu oynaq s?thini ?hat? edir. Atlarda
  onun ortasinda yaxsi görün?n sinovial çuxur
  fossa synovialis vardir. Onun kranial s?thind?
  blok üstünd? mil çuxuru fossa radialis vardir..

8

• ?l daragi skeleti skeleton antebrachci- 2 uzun
  borulu sümükl? t?msil olunur. bunlardan mil
  sümüyü yaxsi, dirs?k sümüyü is? nisb?t?n z?if
  inkisaf etmisdir. Dirs?k sümüyü bes barmaqli
  heyvanlarda yaxsi inkisaf etmisdir, dirnaqli
  heyvanlarda is? o mil sümüyü il? birl?sir v? onun
  distal 1/3-d? reduksiyaya ugrayir. Bu xüsusil?
  qaramalda, atda v? d?v?d? çox reduksiyaya
  ugrayir
• It v? pisikl?rd? blokun lateral k?narinda dirs?k
  sümüyünün basi il? birl?sm?k üçün dirs?k oymasi
  incisura ulnaris vardir.
• Dirs?k sümüyü ulna otyey?nl?rd? tipik uzun
  borulu sümükdür, dirnaqlilarda özünün ?sas
  elementl?rini proksimal ucunda biruz? verir.
  Hansi ki, burda yaxsi inkisaf etmis dirs?k
  çixintisi olecranon v? yan oyma incisura
  trochlearis v? dirs?k çixintisi oymasinin qabari
  tuber olecrani vardir
• Atlarda ancaq proksimal sümükarasi sah? qalir
  (?tyey?nl?rd?) dirs?k sümüyünün distal ucu oynaq
  boslugu circumflrentia articularis v? biz?b?nz?r
  çixinti pros. styloideus-sa malikdir.

9

• ?l skeleti skeleton manus . ?l skeleti bil?k,
  ?l daragi v? ya ön p?nc?y? ?l daragi arxasi v?
  barmaqlarin skeleti aiddir. a) p?nc?, ?trafin
  üçüncü söb?sini t?skil etm?kl? bes ?d?d sümükd?n
  qurulmusdur. lakin onlar reduksiyaya ugrayib,
  y?ni azalib, h?tta bir ?d?d? çata bil?r. Onto- v?
  filogenez göst?rir ki, reduksiya etmis hiss?l?r
  uzaq keçmisd? bu heyvanlarin ?cdadlarinda
  bütünlükl? olmusdur.
• Proksimal c?rg?d? 4 sümük 1) mil v? yaxud
  qayiqvari os. carpi radiale.s. seaphoideum
  (er), 2) ara bil?k v? ya ayparas?killi os. carpi
  intermediume lunatum (ci) 3) dirs?k v? yaxud 3
  v?chli os.carpi ulunares.s.triguertum (cu) v? 4)
  ?lav? ya noxuda b?nz?r bil?k sümüyü os.carpi
  accesoriums..os. pisiforma (ca) ibar?tdir.
• Donuz v? gövs?y?nl?rd? praksimal c?rg?nin
  sümükl?ri qabariqli olub, mil-bil?k sümüyü
  kaudo- dorsal, ara bil?k sümüyü iki palmar
  sax?y?- dirs?k bil?k sümüyü xarakter-
  y?h?r?b?nz?r s?th? malik olmaqla laterodistala
  yön?lmis ?lav? bil?k sümüyü is? silindriki
  formadadir.

10

• ?l daragi sümükl?ri ossa metacarpalia i-v
  sümükd?n ibar?tdir. Burada da hesablama medialdan
  laterala dogru aparilir. h?r bir ?l daragi sümüyü
  ?sas hiss?d?n- basis, oynaq s?thl?-rind?n
  fascies articularis , cisimd?n corpus v?
  basdan caput ibar?tdir.
• Donuzlarda ?l daragi sümükl?rind?n 4-ü qalmisdir
  (1-ci ol-mur), III v? IV ?n yaxsi inkisaf edib,
  2-ci v? 5-ci ?l daragi sü-mükl?ri nisb?t?n inc?
  v? qisa olduqlarindan onlara birl?s?n bar-maqlar
  yer? çatmir.
• Gövs?y?nl?rd? III v? IV ?l daragi sümükl?ri
  birl?sib, bir ümumi sümük ?m?l? g?tirir. V ?l
  daragi sümüyü güclü reduk-siyaya ugrayib,
  sümükl?rin birl?sdiyi yerd?, dorsal v? palmar
  boylama sirim silcus longitudinalis dorsalis et
  palmaris v? iki ?l daragi kanallari canalis
  metacarpi proximalis et distalis var-dir .
• Atlarda yaxsi inkisaf etmis iii ?l daragi sümüyü
  vardir

11

• ?lin barmaq sümükl?ri (ossa digitorum manus).
  burada 3 palanqa, yaxud buxov sümüyü phalangis
  proximalis proksimal falanqa os.compedale (ph),
  orta falanqa v? ya tac sümüyü phalanx media,s.
  os. coronale (phii) bunlar bir-birin?
  oxsayir-lar, ancaq böyüklükl?ri müxt?lifdir.
  gövs?y?n v? donuzlarda III v? IV barmaqlarin
  distal bugumlari assimmetrikdirl?r, II v? V
  barmaqlar bir-birin? oxsardir, amma kiçikdirl?r,
  ancaq h?r bugum üçv?cli formadadir v? bunlarda
  yan sirimlarla b?rab?r iki yan s?thl?r vardir.
  Gövs?y?n v? donuzlarda III v? IV barmaqla-rin
  distal bugumlari assimmetrikdirl?r, II v? V
  barmaqlar bir-biri-n? oxsardir, amma kiçikdirl?r,
  ancaq h?r bugum üçv?cli forma-dadir v? bunlarda
  yan sirimlarla b?rab?r iki yan s?thl?r vardir.
  Dirnaqaltligi s?thi aypara s?killi x?tl? linea
  semilunaris- d?ri planum cutaneum, bir d? bükücü
  foscies flexoria bölünür. bükücü s?thd? lateral
  v? dirnaqaltligi sirimlari vardir sulcus
  solearis lateralis et medialis bunlar da müvafiq
  foramen solarae laterale et mediale gedir, bu da
  dirnaqalti kanala canalis solaris-? açilir

12

• Proksimal sesamoid? b?nz?r sümükl?r ossa
  sesamoidea proximalia bunlar cüt olmaqla ?l
  daragi buxov oynaginin palmar s?thind?
  yerl?sirl?r çanaq?trafi sümükl?ri ossa mebri
  pevini. çanaq qursagi skeleti singulum membri
  pevini iki çanaq sümükl?rind?n os.coxae ?m?l?
  g?lir. bu sümükl?r bir-birin? symphysis pelvina
  vasit?sil? birl?sib tam çanagi pelvis ?m?l?
  g?tirirl?r.
• Qalça sümüyü os ilium üçbucaqli yasti sümükdür,
  onun qanadlari alla osis ili, cismi corpus osis
  ili v? daragi crista iliacum vardir ki, o da
  lateralda qalça qabarina tuber iliacaya keçir.
  oturaq sümüyü os. ischi cisimd?n corpus,
  lövh?d?n lamina v? sax?d?n ramus ibar?tdir, bir
  d? tikis s?thind?n fascies sutura et yungtura
  ibar?tdir. Lövh? lateralda oturaq qaba-rini-
  tuber inchiadicumu ?m?l? g?tirir ki, bu da oturaq
  qövsü, arcus ischidicumla eyni adli qabara
  birl?sir qaramalda oturaq qabari 3 qabarciqdan
  ibar?tdir.
• Itl?rd? kiçik oturaq oymasi düzdür. Atda oturaq
  qabari 2 qabarciqli olmaqla yastidir,
  dorso-kranial v? kaudoventral istiqam?td?
  yön?lmis olur.

13

• Qasiq sümüyü os pulis- cisimd?n, kranial v?
  kaudal sax?l?r-d?n, kranial sax?d? tikis
  s?thind?n, kranial sax?nin önünd?n ke-ç?n
  daraqdan v? qalça-qasiq hündürlüyünd?n eminentia
  ilo-pektineyadan ibar?tdir.
• Bud sümüyü os.femoris tipik uzun borulu
  sümükdür, proksimal ucunda yaxsi görün?n basi
  vardir, basin üz?rind? is? çuxurcuq vardir, Bir
  d? bazu görünür. böyük v? kiçik burmalar,
  burma-lararasi daraq vasit?sil? bir-birin?
  birl?sir, bir az asagida burma çuxuru il?
  qurtarir. atlarda medial daraq özünd? blok qabari
  ?m?l? g?tirir. Lateral kandilusda is? açici ?z?l?
  çuxuru vardir,bir d? burada dizalti ?z?l? çuxuru
  yerl?sir.
• Itl?rd? is? onun kaudal k?narinda 2 sesamoid
  sümüyü vardir, bunlar dizalti v? n?li ?z?l?
  üçündür. Itl?rd? diz qapagi k?p?n?y?, donuzda v?
  qaramalda üçbucaqli, atda is? dörd bu-caqli
  olmaqla qigirdaq çixintiya malikdir.
• Baldir sümükl?ri skeleton cruris. qamis v? incik
  sümükl?rind?n ?m?l? g?lir. donuz v? itl?rd? incik
  sümüyü inki-saf edib, ancaq at v? qaramalda
  reduksiyaya ugrayir.

14

• Qamis sümüyü tibia, uzun borulu, proksimal ucu
  genisl?nib, orada lateral v? medial kondiluslar,
  proksimal oynaq s?thi vardir. lateral k?narinda
  oynaq s?thi vardir ki, burada da incik sümüyü
  üçüncüdür. Proksimal ucda açici sirima sulcus
  extensorius-a malikdir. incik sümüyü fibula-
  basi caput fibulae v? onun oynaq s?thin? fascies
  articularis fibulae, cismin?- corpus fibulae
  malikdir. Incik sümüyünün cismind? medial
  (sümükarasi)lateral, kranial v? kaudal k?narlari
  vardir ki, müvafiq s?thl?r? uygun g?lir. Donuz v?
  itl?rd? onun distal ucunda cisim lateral topuga
  v? iki sirima malikdir ki, buradan barmaq
  açicilarinin v?t?ri keçir.
• Dal p?nc? v? yaxud ayaq skeleti- pedis v? ya pes.
• P?nc? azad ?trafin üçüncü söb?sini t?skil
  etm?kl? asagidaki hiss?l?rd?n ibar?tdir.
• 1) ayaq daragi arxasi ossa tarsi v? ya ossa
  tarsalia
• 2) ayaq daraqlari ossa metatarsalia
• 3) barmaqlar ossa digiti pedis

15

• Ayaqdaragi arxasi sümükl?ri ossa tarsalia
• 3 c?rg?d? (proksimal, m?rk?zi v? distal)
  yerl?s?n qisa tipli sümükl?rd?n ibar?tdir.
• 1) Proksimal c?rg?d? iki ?d?d iri sümük daban v?
  asiq vardir. Daban sümüyünün medial s?thind?n
  sirim sulcus calcanei keçir ki, bu da p?nc?
  sinusunun ?m?l? g?lm?sind? istirak edir. 3 ayliq
  s?thinin köm?yi il? daban sümüyü qonsu sümükl?r?
  birl?sir
• P?nc?si üst? g?z?nl?rd? asiq sümüyü blokunun
  k?nar daraqlari z?if inkisaf etmis v? onlarin
  arasindaki sirim nisb?t?n yastidir distal c?rg?d?
  is? ad?t?n 5 ?d?d sümük olur ki, bunlar da
  bil?k-d? oldugu kimi medial t?r?fd?n laterala
  dogru sayilir. 1.2.3.4.v? 5-ci ayaq daragi arxasi
  sümükl?ri.
• M?m?lil?rd? bir qayda olaraq 4 v? 5-ci
  ayaqdaragi arxasi sümükl?ri birl?s?r?k bir ?d?d
  sümük os tarsi guartum et gvintum (t4 t5)
  ?m?l? g?tirir.

16

• Atlarda ayaq daragi arxasi- yaxud çapma oynagi
  tarsus- p?nc?nin ?sasini t?skil etm?kl? 6(7)
  ?d?d qisa tipli sümükd?n ?m?l? g?lmisdir. m?rk?zi
  c?rg?d? bir sümük os.tarsi centrale s. naviculare
  olur, proksimal s?thi il? asiq distal s?thi il?
  3-cü ayaq daragi arxasi sümüyün? birl?sir. atda
  düzgün olmayan 4 bucaqli formasindadair.
• 3-cü ayaq daragi arxasi sümük (t3) 3 bucaqli
  lövh? s?klind?dir. . qaramalda ayaq daragi arxasi
  sümükl?ri 5 ?d?d qisa sümükd?n ibar?tdir. plantar
  v? lateral s?thi daban sümüyü il?, lakin lateral
  s?thi öz daragi il? bir d? topuq sümüyü il?
  birl?sir. Sümükl?ri bitismisdir. burda da damar
  kanali vardir.
• Donuzlarda ayaqdaragi arxasi 7 sümükd?n
  ibar?tdir.
• itl?rd? ayaq daraqarxasi 8 sümükd?n 4-4
  ibar?tdir. ayaq daragi sümükl?ri ossa
  metatarsalia. ayaq daragi metatarsus söb?sind?
  5 ?d?d ayaqdaragi sümüyü vardir, onlarda ayaq
  daragi arxasi sümükl?ri kimi medialdan laterala
  dogru sayilir. 1,2.3,4 v? 5-ci ayaq daragi
  sümükl?ri mt1, mt2, mt3, mt4,mt5, bunlar ?l
  daragi sümükl?rind?n uzun olur.

17

• Qaramalda 3 v? 4 inkisaf edib, bunlar bitis?r?k
  bir ?d?d çarpa sümüyü ?m?l? g?tirir.
• Donuzlarda 4 ?d?d olub, ?l daragi sümükl?rind?n
  uzundur. 1-ci olmur. 3 v? 4 olduqca qalin v?
  uzundur, 2 v? 5 is? olduqca qi-salmaqla
  ortadakilardan nazik olur. 4-cü 3-cüd?n bir
  q?d?r asa-gi enir. itl?rd? 4 sümükd?n ibar?tdir.
  1-ci olmur. Olsa da bel? rudiment halinda olur. 2
  v? 5 qisa, 3 v? 4 is? uzundur.
• Atlarda sesamoid sümükl?ri v? barmaq sümükl?ri
  köks ?tra-finin barmaq sümükl?ri v? sesamoid
  sümükl?ri tipind? qurul-musdur. lakin az da olsa
  f?rql?nirl?r.
• Qaramalda bunlar köks ?traflarinin barmaq
  bugumlari kimidir, lakin bir az uzun olur.
  Itl?rd? köks ?trafinin bugumlari kimidir.