M

1
MÖVZUSABIT C?R?YAN DÖVR?SI
AZ?RBAYCAN DÖVL?T AQRAR
UNIVERSITETI MÜH?NDISLIK FAKÜLT?SI ENERGETIKA
KADEDRASI
F?NN ELEKTROTEXNIKANIN N?Z?RI ?SASLARI

• Mühazir?çi
• Dos. M?mm?dov S.Z.

G?nc?2010
2

• ? D ? B I Y Y A T
• 1. Kazimzad? Z. Elektrotexnikanin n?z?ri
  ?saslari. Baki, Maarif, 1966.
• 2. ????????? ?.?. Elektrotexnika .??????,
• ???????????????, 1987.
• 3. ???????? ?.?. ????? ??????????????. ?????????
  ???????????.
• ????????????? ?????????, 1988.
• 4. ?????? ?.?. ????????????? ??????
  ?????????????? ? 2-? ?????.
• ?????????. ???????????, 1988.

3

• P L A N
• OM QANUNLARI
• ELEKTRIK ENERJISININ ISTILIY? ÇEVRILM?SI.
  COUL-LENTS QANUNU.
• ELEKTRIK C?R?YANININ ENERJISI V? GÜCÜ
• GÜCL?R BALANSI. ENERGETIK DIAQRAM. X?TTI SABIT
  C?R?YAN DÖVR?L?RI
• Dövr?nin aktiv v? passiv elementl?ri
• POTENSIAL DIAQRAMI
• T E S T

4

• SABIT C?R?YAN DÖVR?SI
• Elektrik dövr?l?ri ümumi halda asagidaki
  elementl?rin v?hd?tind?n ibar?t-
• dir elektrik enerji m?nb?l?ri -generatorlar
  elektrik enerjisini basqa növ ener-
• jil?r? çevir?n enerji q?buledicil?riisl?dicil?r
  elektrik enerji m?nb?l?rini elek-
• trik q?buledicil?ri il? ?laq?l?ndir?n quruluslar.
• ?n sad? c?r?yan dövr?si elektrik generatorundan
  (G), elektrik yükünd?n,
• yaxud elektrik isl?dicisind?n (I) v? m?nb? (G)
  il? yükü (I) birl?sdir?n ikim?ftilli
• x?td?n (X) ibar?tdir.(s?kil 1)
• S?kil 1. ?n sad? sabit c?r?yan dövr?si.

?laq?dar d?yismirs?, onda ??r?yanin (I) qiym?ti
vahid zamanda (san) naqilin en k?siyind?n keç?n
elektrik yükl?rinin miqdari il? t?yin edilir.?g?r
c?r?yanin qiym?ti zamanla d?yismirs?, onda
olur.
Burada q-t san. müdd?tind? keç?n elektrik
yükl?rinin miqdaridir.
5

• C?r?yanin qiym?ti sabit deyils? v? zaman
  keçdikc? d?yisirs?, Iq/t
• ifad?si diferensial s?klind? yazilir
• Burada i c?r?yanin ist?nil?n andaki qiym?ti
  ani qiym?tidir.
• Elektrik c?r?yaninin ölçü vahidi Amperdir

Metal naqill?rd? elektrik c?r?yani s?rb?st
elektronlarin istiqam?tl?nmis nizamli
h?r?k?tind?n ibar?tdir. Basqa hallarda elektrik
c?r?yani h?m müsb?t v? h?m d? m?nfi yükl?rin
nizamli h?r?k?ti il? yaradilir. Elektronlarin
naqild? h?r?k?ti özünün t?sirin? gör? müsb?t
yükl?rin ?ks istiqam?td? h?r?k?tin?
ek- vivalentdir. Müsb?t yükl?rin h?r?k?t
istiqam?ti s?rti olaraq naqild? c?r?yanin
istiqam?ti kimi q?bul edilmisdir.
Generatorun elektrik h?r?k?t qüvv?sinin
t?siri n?tic?sind? dövr?nin ayri-ayri
hiss?l?rind? potensiallar f?rqi ?m?l? g?lir.
Generatorun yüks?k potensi-alli sixaci müsb?t
sixac adlanib plyus isar?si il?, alçaq
potensiallar sixaci is? m?nfi sixac adlanib
minus isar?si il? qeyd edilir.
6

• Elektrik c?r?yaninin istiqam?ti m?nb? daxilind?,
  y?ni daxili dövr?d? e.h.q.-
• nin istiqam?ti il? eyni olur.E.h.q.-nin
  istiqam?ti is? m?nb? daxilind? potensialin
• artmasi istiqam?tini göst?rir.
• Elektrik potensialinin azalmasi v? ya ona
  b?rab?r qiym?td? potensiallar
• f?rgi dövr? hiss?sinin elektrik g?rginliyi ,
  yaxud sad?c? olaraq g?rginliyi adla-
• nir. Verilmis dövr? hiss?sind?(s?kil 2) g?rginlik
  üçün yazmaq olar

S?kil 2. E.h.q-si olmayan dövr? hiss?si.
7

Burada
v?
q köçürül?n yükün miqdari
A12 q yükünü 1 nöqt?sind?n 2
nöqt?sin? köçürm?k üçün görül?n isdir.
- 1 v? 2 nöqt?l?rinin potensiallari
?g?r q yükü tam dövr? üzr? h?r?k?t
etdiril?rk?n m?nb? V q?d?r is görm?lidirs?, 1 Kl
yükü h?r?k?t etdirm?k üçün m?nb?nin gördüyü is
onun e.h.q.n? b?rab?r olar

BS-d? is Coul (C) , g?rginlik v? e.h.q. Volt (V)
il? ölçülür.
v?
Elektrik enerjisinin dönm?d?n istilik
enerjisin? çevrilm?si prosesi ged?n dövr?
elementin? elektrik müqavim?ti deyilir v?
sxeml?rd? ikisixacli uzunsov
uzunsov düzbucaqli s?klind? isar? edilir.
8

• OM QANUNLARI
• Om qanununa gör? dövr? hiss?sind? axan c?r?yan
  (I) bu hiss?d?ki g?r-
• ginlikl? düz müt?nasibdir I Ug
• Müt?nasiblik ?msali g dövr? hiss?sinin
  keçiriciliyi adlanir. Keçiriciliyin
• t?rs qiym?ti k?miyy?tc?
  dövr? hiss?sinin müqavim?tini t?yin
• edir.

Dövr? hiss?si ücün Om qanunu bel?
ifad? olunur
Qapali elektrik dövr?sind? h?r bir element
(generator,isl?dici, x?tt) elektrik müqavim?tin?
malikdir.Dövr?nin ardicil birl?smis bütün
elementl?rind?n eyni bir c?r?yan (I) axacaq. Bu
c?r?yanin qiym?ti m?nb?nin ehq-si il? düz,
dövr?nin ümumi müqavim?til? t?rs müt?nasibdir
burada Rk generatorun müqavim?ti, Rx x?tt
m?ftill?rinin müqavim?ti, Rj yükün
müqavim?ti, Rxar xarici dövr?nin ümumi
müqavim?tidir.
9
Qapali dövr? üçün Om qanunu bel? ifad? olunur

E IRj
IRx IRk IRxar IRk C?r?yanla
müqavim?tin vurma hasilin?, ümumiyy?tl? dövr?
hiss?sind? g?rginlik düsgüsü deyilir. Bu halda
IRj yükd?, IRx x?td? v? IRk is? generatorun
daxilind? g?r- dinlik düsgül?ridir. Xarici
dövr?d? g?rginlik düsgüsü generatorun
sixaclarindaki g?rginliy? (U) b?rab?rdir. Onda



U E IRk Bu t?nliy? gör?
m?nb?nin e.h.q. onun sixaclarindaki g?rginlikd?n
daxili g?rginlik düsgüsü q?d?r çoxdur.
10

• ELEKTRIK ENERJISININ ISTILIY? ÇEVRILM?SI.
• COUL LENTS QANUNU.
• Elektrik c?r?yaninin enerjisi v? gücü
• Müqavim?ti R olan dövr? hiss?sind?n elektrik
  c?r?yani I keçdikd? elek-
• trik enerjisinin istiliy? çevrilm?si bas verir.T
  zaman müdd?tind? istiliy? çevri-
• l?n elektrik enerjisinin miqdari W CouL-Lents
  qanununa gör? t?yin edilir
• 
  W I2 Rt
• H?min dövr? hiss?sind? c?r?yanin gördüyü is
• A Uq Uit I2 Rt
• Güc P vahid zaman da görül?n is? v? ya s?rf
  edil?n enerjiy? b?rab?rdir

BS-d? gücün ?sas vahidi Vatt (Vt), elektrik
enerjisinin ?sas vahidi is? Vatt-saniy? (Vt.san)
v? ya Couldur (C). T?crüb?d? çox vaxt böyük
vahidl?rd?n istifad? olunur 1 KVt 1000 Vt, 1
kVTSaat 3,6
Vt-san. (C).
11

• GÜCL?R BALANSI. ENERGETIK DIAQRAM.
• ?n sad? elektrik dövr?sin? baxaq (s?k 3).
• E
  IRj IRx IRk IRxa r IRk
• Bu t?nliyin h?r t?r?fini I c?r?yanina vursaq
• EI
  I2Rj I2Rx I2Rk
• EI hasili m?nb?nin yaratdigi tam elektrik gücünü
  Pe ifad? edir. Bu gücün
• bir hiss?si PI2Rk istilik s?klind? m?nb?nin
  özünd? itir. PePk f?rqi m?nb?nin
• xarici dövr?y? verdiyi gücü ifad? edir. X?ttin
  m?ftill?rind? d? gücün bir hiss?si
• Pk I2 Rx istilik s?klind? itir. Yerd? qalan
  güc Pj I2Rj Uj I yük t?r?find?n
• t?l?b olunur (s?kil 4). Eyni bir gücü Pj Uj I
  isl?dicil?r? ötürdükd?, g?rginlik
• n? q?d?r kiçikdirs?, x?ttd?n axan c?r?yan bir o
  q?d?r böyük olacaq. X?td?ki
• güc itkisi c?r?yanin kvadrati il? düz müt?nasib
  olduguna gör? g?rginliyi on
• d?f? artirsaq, güc itkisi 100 d?f? azalar. Odur
  ki, elektroenergetika qurgularin-
• da getdikc? daha yüks?k g?rginlikl?r t?tbiq
  edilir.

12

• X?TTI SABIT C?R?YAN DÖVR?L?RI
• Dövr?nin aktiv v? passiv elementl?ri
• Dövr?nin aktiv elementl?ri.
• G?rginlik v? c?r?yan m?nb?l?ri dövr?nin aktiv
  elementl?ridir. Onlar elektrik
• dövr?l?rini elektrik enerjisi il? t?min edirl?r.
• Ideal g?rginlik m?nb?yi dövr?nin aktiv
  elementi olub, sixaclari arasin-
• daki g?rginlik ondan kec?n c?r?yandan asili
  olmur. Sixaclar arasindaki g?r-
• ginliyin ?d?di qiym?ti ehq-y? b?rab?rdir.
• Ideal c?r?yan m?nb?yi elektrik dövr?sinin
  aktiv elementi olub, c?r?yan
• onun sixaclari arasindaki g?rginlikd?n asili
  olmur. C?r?yan m?nb?yi ikiqat
• oxla göst?rilir, istiqam?ti müsb?t yükün
  istiqam?til? eynidir.
• Dövr?nin passiv elementi dövr?nin
  müqavim?tidir. Qeyd etdiyimiz kimi
• yüklü hiss?cik yüks?k potensialli nöqt?d?n az
  potensialli nöqt?y? dogru h?r?-
• k?t etdikc? o mane?l?rl? rastlasir.

13

• Yüklü hiss?ciyin rastlasdigi mane?nin ?d?di
  qiym?ti mühitin müqavim?ti
• il? xarakteriz? olunur. Onun qiym?ti mühitin en
  k?sik sah?sind?n, uzunlugun-
• dan v? mühitin xüsusi müqavim?tind?n asilidir.

- mühitin xüsusi müqavim?ti,
- xüsusi keçiricilikdir,
g keçiricilikdir.
14

• POTENSIAL DIAQRAMI
• Elektrik dövr?l?rinin analizi zamani qapali
  dövr?nin nöqt?l?ri arasindaki
• potensiallar f?rqini t?yin etm?k lazim g?lir.
  Bel? m?s?l?l?ri h?ll etm?k ücün
• dövr?nin ümumi c?r?yani tapilir
• S?kil 3.

Dövr?nin bir nöqt?si torpaqlanir, onun
potensiali sifra b?rab?r edilir. (a)
Koordinat sisteminin absis oxu üz?rind?
müqavim?tl?rin qiym?tl?ri göst?rilir. Ordinat oxu
üz?rind? potensiallarin qiym?ti qeyd edilir.
15
mv v? mR masstablardir.
16

• T E S T
• 1. Xüsusi müqavim?tin vahidi n?dir?
• A) Om.m2 B) Om.m C) Om/m
  D) Om/m2
• 2. Dövr? hiss?sinin ümumi müqavim?tini tapmali
• A) 4 R B) 2 R C) R D) 1,5 R.

3. G?rginliyin öiçü vahidin hansi k?miyy?tin
öiçü vahidi il? eynidir? A)Elektrik sah?
intensivliyinin B) M?nb?nin e.h.q-nin
C) Isin D) C?r?yanin. 4.
Dövr? hiss?sinin uclarinda g?rginliyin 4 d?f?
artmasinda c?r?yan ... A) D?yismir B) 4
d?f? azalir C) 4 d?f? artir D) 2 d?f?
artir. 5. G?rginliyin v? c?r?yanin veril?n
qiym?tl?rin? gör? müqavim?t hansi düsturla
t?yin edilir
.
A) I U B)
C)
D)
6. Naqilin uclarinda g?rginlik 3 d?f?
artirildiqda onun müqavim?ti... A) 3 d?f?
artir B) 3 d?f? azalir C) D?yismir D)
1,5 d?f? artir. 7. Müqavim?tl?rin hansi
birl?sm?si üçün asagidaki münasib?tl?r dogrudur?
Iconst

A) Ardicil B) Paralel C) Qarisiq
D) Üçbucaq.
17

• T?RTIB ETDI
• Elektrotexnika v? elektrik t?chizati
• kafedrasinin texniki L?tifova G.O.