AZ?RBAYCAN AQRAR D

1
AZ?RBAYCAN AQRAR DÖBL?T UNIVERSITETIZOOBAYTARLIQ
V? ?CZACILIQ FAKULT?SI?CZACILIQ V? MORFOLOGIYA
KAFEDRASI
F?NN BALIQLARIN MORFOLOGIYASI V?
FIZIOLOGIYASI. MÖVZU D?YIRMIAGIZLILARIN V?
BALIQLARIN ÜMUMI XARAKTERISTIKASI
MÜHAZIR?ÇI ABDULH?LIMOV N.A
G?NC? 2009
2
MÜHAZIR?NIN PLANI

BALIQLARIN B?D?N HISS?L?RI AYRI-AYRI BALIQLARIN
MORFOLOJI F?RQL?RI,PULCUQ TIPL?RI,ÜZG?CL?RI
T?SVIR ED?N FORMULA.BALIQLARIN BIOMETRIYASI,
MERISTIK V? PLASTIK ?LAM?TL?R B?D?NIN BÜTÖV
ÜZÜNLÜGÜ YAN X?TT V? ONUN FORMULU,AGZIN V?ZIY-
Y?TI,ROSTRUMUN UZUNLUGU.BASIN UZUNLUGU,HÜN-DÜRLÜY
Ü B?D?NIN MAKSIMAL V? MINIMAL HÜNDÜR- LÜYÜ, BEL
ÜZG?CININ UZUNLUGU, HÜNDÜRLÜYÜ,DÖS V? QARIN
ÜZG?CL?RININ UZUNLUGU,QARIN V? ANUS ÜZG?CL?RI
ARASINDAKI M?SAF?.
3
?D?BIYYAT SIYAHISI 1.I.?.?BDÜRR?HMANOV
. BALIQLAR. BAKI 1966.
2.R.I.SULTANOV. XORDALILARIN ZOOLOGIYASI.BAKI
2001. 3.T.C.?????. ????? ????????
TO? 4. ?????? 1983.
4

• Heyvanlarin ?n ibtidai q?bil? sinifl?ri
  d?yirmiagizlilar v? ba-liqlardir.Ölk?mizd?
  d?yirmiagizlilardan ancaq ilan baligi, ba-liqlar
  sinifind?n 10 d?st?,43 cins? m?nsub olan 92 növ
  v? ya-rimnöv daxildir.D?yirmiagizlilarda ç?n?l?r
  olmuz,agzi sorucu qifi içind? olur,disl?r
  olmur,t?k üzg?cl?ri olur,b?d?nl?ri çilpaq
  olur,burun d?liyi olur.Baliqlarin alt,üst
  ç?n?l?ri quyruq v? cüt üzg?cl?r v? b?d?nl?ri
  pulcuqlu olur.Baligin burununun ucun-dan q?ls?m?
  qapaginin qurtaracagina q?d?r olan hiss? bas,
  q?ls?m? qapagindan baslamis anus d?liyin? q?d?r
  olan his-s? gövd?,anus d?liyind?n geriy? olan
  hiss? quyruq adlanir. Quyruq ?sil h?r?k?t
  orqanidir.Baligin b?d?n s?thini ört?n se-lik
  mokroblarin,parazitl?rin daxil? kecm?sin? mane
  olur,ba-ligin suda h?r?k?tini asanlasdirir,sürtünm
  ?ni azaldir.Agzi müxt?lif s?kild? olur.Sif
  durna,naxa,xul v? s.baliqlarda agiz böyük
  olur,ovu bütöv udur.Ç?ki,capaq,gülm? v?
  s.baliqlarda

5

• agiz kicik ,disl?ri olmur.Bel? baliqlarin agzi
  borus?killi olib, suyun dibind?ki h?s?ratlarla
  qidalanir.Agiz yuxarida bur nun ucunda v? ya
  basin alt t?r?find? olur.Basin önund? kicik cüt
  burun d?liyi,burun d?likl?rinin arxasinda üstü
  s?f-faf d?ri il? örtülü, qapaqsiz,gözl?r
  olur.B?d?n s?thi naxa, ilanbaligi istisna olmaqla
  pulcuqlarla örtülüdür.Pulcuqlar sümük madd?d?n
  olub kir?mid kimi bir-birini örtür.Xanida v?
  sifda pulcuqlarin xarici k?nari desikl?rl? örtülü
  olur.Bel? pulcuq ktenoid adalnir.Bel? pulcuqlar
  sikloid pulcuq adlanir.Bel? pulcuqlar ç?ki,gülm?
  enlibas v? s.baliq-larda olur.Baligin yan
  t?r?find? bütün b?d?n boyu uzanan yan x?tt
  orqani olur.Yan x?tt orqani desikl?rin yerl?sdiyi
  pul cuqlarin uclari ?s?b tell?ri olan kanala
  acilir,bu orqan su- yun c?ryanini hiss
  edir.Dos,qarin üzg?cl?ri cüt,bel v? anus
  üzg?cl?ri t?kdir.Dös v? qarin üzg?cl?ri bir
  t?r?fd?n k?sildik-d? baliq h?min t?r?f? ?yil?r?k
  üzür,h?r2-ni k?sdikd? baliq

6

• basi asagi suya soxulmus v?ziyy?td?
  üzür.C?ki,çapaqda qarin üzg?cl?ri b?d?nin
  ortasinda xanida dös,üzg?cl?rinin altinda
  olur.Xilda qarin üzg?cl?ri birl?sib disk s?klini
  alir. Ilan baliginda cüt üzg?cl?r olmur.Sümüklü
  baliqlarda üzg?cl?r sümük süalardan v? süalari
  birl?sdir?n p?rd?d?n ibar?rdir.Xanida 2 bel
  üzg?ci,önd?ki üzg?c s?rt sax?siz süalardan
  arxadaki h?m sax?li,h?m d? sax?siz olur.Sax?li
  v? sax?siz süalarin sayina gör? baligin növünü
  t?yin etm?k olur.Baliglarin üzg?cl?ri xüsus?n
  quyruq üzg?ci müxt?lif olur, rüseymd? quyruq
  üzg?ci simmetrik olur v? protoser kad üzg?c
  adlanir.N?r? baliginda heteroserkal,c?ki,gülm?
  v? xanida homoserkal olur.Bel üzg?ci D,qarin
  üzg?ci V, anus üzg?ci A dös üzg?ci P,quyruq
  üzg?ci C h?rfl?ri il? isar? edilir.C?ki baliginda
  bel üzg?ci formul III-IX 16-22.oxu nusu bei
  üzg?cind? 3-4 sax?siz s?rt süa 16-22 yumsaq

7

• Sax?li süa var.A.III5(6-3 s?rt sax?siz süa 5
  b?z?n 6 yum - saq sax?li süa var.Sif v? xani
  baligi xiii-xiy,1-iii13-15. oxunusu 1-ci bel
  üzg?cind? xiii-xv6,2-ci bel üzg?cind? 1-3 q?b?r
  s?rt sax?siz süa 13-15 yumsaq sax?li süa olur.B?
  - z?n baliqlarin t?yinind? mü?yy?n f?rql?r
  olarsa onda baliqlari biometrik üsullaria
  isl?m?k lazimdir.Biometriya üsulu il? t?yin
  edil?n ?lam?tl?r meristik-sayilan v? plastik
  ölcül?n olur.
• Meristik ?lam?tl?r? pulcuqlar, üzg?c
  süalari,q?ls?m? disi cikl?ri,f?q?r?l?r v?
  s.plastik ?lam?tl?r?,b?d?nin ayri-ayri
  hiss?l?rinin uzunlugu v? onlarin b?d?n uzunluguna
  v? ya basin uzunluguna nisb?ti t?yin
  edilir.Baliqlari t?yin etdikd? asagidaki
  ?lam?tl?rd?n istifad? edilir.Baliq bütün uzunlugu
  basin ucundan quyruq üzg?cl?rinin ?n uzun
  qurtaracagin -dan sallanan vertikal x?tt? kimi
  S?kil 6 . B?d?n uzunlugu basin ucundan
  quyruq uzg?cinin orta süalarinin qaid?sin? kimi
  olan m?saf? absiy?n?k v? qizilbaliqda b?d?n
  uzunlu-

8

• gu quyruq üzg?cinin orta süalarinin axirina
  kimi yan x?tt baligin yanlarinda olan desikli
  pulcuqlardan ibar?tdir.B?zi baliqlarda
  borucuqlarin pulcuqlarin sayina uygun d?lmir.
  Siy?n?k v? kefalda yan x?tt olmur.Soyuqbulaq
  gülm?sind? desikli pulcuqlar 23 - 35 enin?
  pulcuqlarin sirasi 37-40 olur. Yan x?ttin formulu
  
• Sagda v? soldaki r?q?ml?r h?r iki t?r?fd?ki
  desikli pulcuq larin sayi solda ?n az sagda ?n
  cox r?q?m yazilir, k?srin üstünd? yan x?ttd?n
  yuxaridaki,altinda yan x?ttd?n asagi daki
  pulcuqlari yazilir.
• Udlaq disl?ri formulu.Disl?r 5-ci q?ls?m? qövsü
  uz?rin d? yerl?sir.Çiyin sümüyünün üst t?r?find?n
  k?sib sümüyü disl?rl? bütöv çixarilir 6-5, 6
  baligin sol t?r?find?ki 5 sagdaki

9

• Disl?ri göst?rir.3-5,5-3 disl?rin iki sirada
  solda bir sirada 3 dig?rind? 5 sagda bir sirada
  5,dig?rind? 3 olur.Ç?kid? Ii.I.5- 3.II solda
  bird? 1 dig?rind? 3,sagda bir sirada 5,orta v? 3
  sirada h?r?sind? 1 dis olur.
• Agzin v?ziyy?ti.Agiz d?liyinin ön nöqt?sind?n
  quyruq üz g?cinin orta süalarinin qaid?sin? kimi
  uzanan x?tt gözun diametrini k?s?rs? agiz ucda
  gözün üstünd?n kec?rs? agiz altda,üstd?n kec?rs?
  agiz üstd? hesab edilir.
• Rostromun uzunlugu basin ucundan gözün
  qapagina
• q?d?r olan m?saf?.
• Gözun diametri.uzununa v? üfüqü ölcülür.Göz
  qapagi n?z?r? alinmir.
• Basin uzunlugu rostrumun ucundan q?ls?m?
  qapaginin
• Qurtaracagina kimi ölcülür.

10

• Basin hündürlüyü k?ll?nin qurtaracagi yerd? üst
  nöqt? ?ks t?r?fd? alt nöqt?y? kimi ölçülür.
• Alinin eni.Üst t?r?fd?n gözl?rin arasinda qalan
  m?saf?.
• B?d?nin hündürlüyü belin ?n yüks?k nöqt?sind?n
  qar- in t?r?f? endiril?n perpendikulyar ?sasinda
  t?yin edilir.Qoca
• Baliqda hündürlük cavanlara nisb?t?n cox
  olur.B?d?nin mi- neral hündürlüyü quyruq
  üzg?cinin ?sasini yaxin olur.
• Antedorsal m?saf? rostrumun ucundan bel
  üzg?cinin birin ci süasinin ?sasina q?d?r olan
  m?saf?dir.Postdorsal m?sa f? bel üzg?ci ?sasindan
  quyruq üzg?cinin ?sasina kimi olan
• m?saf?.Quyruq gövd?sinin uzunlugu anus üzg?ci
  ?sasinin vertikalindan quyruq üzg?cinin ?sasina
  kimi olan m?saf? bu x?tt b?d?nin ortasi il?
  gedir.
• Bel üzg?ci ?sasinin üzünlügü.Bel üzg?cinin 1-ci
  süasinin

11

• ?sasindan axirinci süanin ?sasina kimi olan
  m?saf?dir.Bel üzg?cinin olduqda h?r ücünün ?sasi
  ölcülür.
• Bel üzg?cinin hündürlüyü -?n hündür süanin
  uzunlugu ölcülür.Anus üzg?cinin hündürlüyü bel
  üzg?cind? oldugu kimi t?yin edilir.Dös v? qarin
  üzg?cl?rinin üzünlügü onlarin
• Birl?sdiyi yerin önünd?n uzun süanin axirina kimi
  ölcülür.
• Dös v? qarin üzg?cl?ri arasindaki m?saf? -P-V
  qarin üz - g?cl?ril? anus üzg?ci arasindaki
  m?saf? Y-A qarin arxa hiss?si d? deyilir.
• Biglar ölcülür v? gözun diametril? müqayis?
  edilir.