AZ?RBAYCAN RESPUBLIKASI K?ND T?S?RR

1
AZ?RBAYCAN RESPUBLIKASI K?ND T?S?RRÜFATI
NAZIRLIYI AZ?RBAYCAN DÖVL?T AQRAR UNIVERSITETI

• ZOOBAYTARLIQ V? ?MT??SÜNASLIQ FAKÜLT?SI
• YOLUXMAYAN X?ST?LIKL?R KAFEDRASI
• MÜHAZIR?NIN ADI
• Giris. Baytarliq müalic? elminin qisa tarixi.
• Ümumi qeyri-spesifik profilaktika.
• MÜHAZIR?ÇI
• Biologiya elml?r namiz?di dosent ?liyev Nagi
  Agamali oglu
• G?nc?-2009

2
MÜHAZIR?NIN PLANI

1. Giris
2. Baytarliq Müalic? elminin qisa tarixi
3. Ümumi qeyri-spesifik profilaktika

3
?D?BIYYAT SIYAHISI
1. Mehdiyev M.?. -K?nd t?s?rrüfati heyvanlarinin daxili x?st?likl?ri. I-hiss? 1961 Baki.
2. Mehdiyev M.?. -K?nd t?s?rrüfati heyvanlarinin daxili x?st?likl?ri. II-hiss? 1962 Baki.
3. Haciyev H.M. -K?nd t?s?rrüfati heyvanlarinin yoluxmayan daxili x?st?likl?ri. I-hiss? Maarif-1977.
4. Haciyev H.M. -K?nd t?s?rrüfati heyvanlarinin yoluxmayan daxili x?st?likl?ri. II-hiss? Maarif-1978.
5. Haciyev H.M. -K?nd t?s?rrüfati heyvanlarinin yoluxmayan daxili x?st?likl?ri. III-hiss? Maarif-1978.
6. ???????? ?.?. -?????????? ?????????? ??????? ???????????????????? ????????. ?????-1976.
4
ÜMUMI TERAPIYANIN ?SASLARI Ümumi terapiyanin
m?zmunu Terapiyanin metodlari

• Ümumi terapiya-dietoterapiya, fizoterapiya,
  farmakoterapiyadan ibar?t olan müalic? qaydalari
  v? metodlarini öyr?dir, köm?kçi, qeyri-spesifik
  stimuledici v? nizamlayici t?sir? malik metod v?
  vasit?l?r bar?d?, habel? bunlarin göst?ris v?
  ?ksgöst?ris olmalari haqqinda fikir yürüdülür,
  müalic? vasit?l?rinin orqanizm? t?sirini t?sirini
  izah edir.
• Ümumi terapiya ümumibioloji elml?rin, birinci
  növb?d?, fiziollogiyanin nailiyy?tl?rin?
  ?saslanir, klinik f?nl?r, yeml?m? v? zoogigiyena
  il? six ?laq?dardir.
• Müasir baytarliq terapiyasi tibb v? baytarliq
  sah?sind? görk?mli aliml?rin t?dqiqatlarina v?
  onlarin ?m?li f?aliyy?tind?ki nailiyy?tl?rin?
  ?saslanir. Bunlar orqanizmin valideyn, onun
  xarici mühitl? v?hd?ti v? nervizm prinsipl?rini
  ?sas götürürl?r. Orqanizm? bu mövqed?n yanasmaq
  S.P.Botkin X?st?liyi deyil, x?st?ni müalic?
  etm?k müddasina tam müvafiqdir. S.P.Botkin
  nervizm ideyasinin klinikada t?tbiqinin banisi
  olmaq etibaril? x?st?liyin patogenezind?
  sinir-sisteminin roluna böyük ?h?miyy?t
  vermisdir.
• Onun orqanizmi il? xarici aliml?rin t?sir
  s?rtl?ri bar?d?ki fikiri I.M.Seçenovun fikiri il?
  tamamil? uygun g?lir. T?bii s?raitin d?yism?sil?
  ?laq?dar olaraq orqanizmin reaktivliyi
  materialist baxis v? buna ?saslanan müalic? v?
  qaydalari I.P.Pavlov öz t?dqiqatlarinda inkisaf
  etdirmisdir.
• I.P.Pavlov öz t?dqiqatlari il? insan v? heyvan
  x?st?likl?rinin profilaktika v? müalic?si üçün
  genis fizioloji ?sas yaratmisdir.

5

• Terapiyanin qaydalarindan biri onun
  fiziolotiliyidir. Terapiyanin fizioltiliyi o
  dem?kdir ki, orqanizm özünü müxt?lif z?r?rli
  t?sirl?rind?n qorumaqdi v? sisteml?rd? pozulmus
  mühazin?ti b?rpa etdikd? fizioloji funksiyalardan
  s?m?r?li istifad? edir.
• Orqanizm öz tarixi inkisafinda bir sira k?skin
  özünümüdafi? vasit?l?ri qazanmisdir. Onun
  f?aliyy?tind? fizioloji prosesl?r müdafi?
  xarakteri dasiyir, onlar orqanizmi xarici
  amill?rin m?nfi t?sirl?rd?n qoruyur v?
  müvazin?tin pozulmasina imkan vermir. Buna misal
  olaraq müxt?lif müdafi? refleksl?rini, faqositoz
  prosesini, immunitetin ?m?l? g?lm?sini,
  regenerativ prosesl?ri, z?h?rl?rin böyr?kl?r,
  d?ri, bagirsaqlar v? t?n?ffüs yollari vasit?sil?
  ifraz edilm?sini, onlarin qanda, toxumalarda,
  xüsus?n qaraciy?rd? z?r?rsizl?sdiril-m?sini,
  inkapsulyasiyasini, sorulmasini, orqanizmin
  daxili mühitinin sinir-humoral t?nzimini v? s.
  göst?rm?k olar.
• Müdafi? xarakteri dasiyan funksiyalarin hamisi
  fizioloji olub, orqanizmi patoloji prosesl?rd?n
  qoruyur v? onlarin ?vv?lki v?ziyy?tini b?rpa
  edir. Bu mür?kk?b sistem heyvan orqanizminin
  filogenezind? xarici mühitin z?r?rli amill?rin?
  qarsi uzun müdd?tli mübariz?d? yaranmisdir.
• Orqanizmin uygunlasma v? müdafi? reaksiyalarindan
  laziminca istifad? etm?si üçün patoloji prosesd?n
  asili olaraq ona müvafiq s?rait yaradilmisdir.
• Fizioloji terapiya üçün vacib s?rtl?rd?n biri d?
  t?tbiq olunan vasit?nin orqanizmin müdafi?
  ?h?miyy?tini fizioloji reaksiyalarina
  stimuledicit?sir göst?rm?lidir.

6

• Fizioloji terapiyanin t?l?bl?rind?n biri d? ondan
  ibar?tdir ki, müalic? metodu v? vasit?l?rind?n
  ardicilliqla istifad? olunsun, d?rmanlarin
  dozalarina, formalarina (halina), isl?dilm?
  qaydalarina, müalic? müdd?tin? ciddi riay?t
  edilsin. Heyvanin növü, yasi, saxlanma s?raiti v?
  s. n?z?r? alinsin.
• Orqanizmin t?nziml?sdirici fizioloji
  sisteml?rinin b?rpa tutmasi üçün heyvana
  ?lverisli s?rait yaratmaqla yanasi aktiv terapiya
  vasit?l?ri t?tbiq edilm?lidir.
• Aktiv terapiya vasit?l?rinin t?tbiq edilm?si
  x?st?liyi tör?d?n s?b?bl?ri aradan qaldirmaqla,
  x?st? üçün ?lverisli s?rait yaradir v? müalic?nin
  s?m?r?sini xeyli yüks?ldir. M?s?l?n,
  pnevmoniyalar v? körp?l?rin m?d?-bagirsaq
  x?st?likl?ri zamani, antibiotikl?rin,
  sulfanilamid v? nitrofurat preparatlarinin,
  hemoterapiyanin t?tbiq edilm?si sagalma faizini
  yüks?ldir v? müalic? müdd?tini xeyli qisaldir.
• Aktiv terapiya yalniz orqanizmi xarici
  t?sirl?rd?n yalniz orqanizmi xarici t?sirl?rd?n
  qoruyan fizioloji mexanizml?ri s?f?rb?r etm?k
  prinsipin? ?saslandiqda s?m?r?li olur. Basqa
  sözl? des?k aktiv terapiya öz mahiyy?ti etibaril?
  fizioloji olmalidir.
• Uzun ill?rin klinik t?crüb?si sübut etmisdir ki,
  müxt?lif patoloji prosesl?r? qarsi mübariz?d?
  müalic? metodu v? vasit?l?rind?n bir neç?sinin
  m?qs?d?-uygun sür?td? birlikd? t?tbiq edilm?si
  daha yaxsi n?tic? verir. Bu terapiyanin
  kompleksliyi adlanir. X?st?liyin xüsusiyy?ti,
  onun gedisi v? proqnozu, prosesi tör?d?n
  s?b?bd?n, x?st? heyvanin saxlandigi s?raitd?n
  asilidir. Ona gör? d? kompleks müalic?nin
  elementl?rinin, x?st?liyi ?m?l? g?tir?n s?b?bl?ri
  mü?yy?n edib aradan qaldirmaq, x?st? orqanizm
  üçün müvafiq yeml?m? v? b?sl?m? s?raiti yaratmaq
  v? aktiv terapiya vasit?l?ri t?tbiq etm?k kimi
  amill?r t?skil etm?lidir. Xarici mühitin t?sir
  s?rtl?ri v? patoloji prosesin xarakteri mü?yy?n
  edildikd?n sonra, ?sas etioloji v? patogenetik
  amill?r n?z?r? alinmaqla, klinik müalic? t?yin
  edilir.

7

• X?st?liyi tör?d?n s?b?b infeksiya olduqda
  spesifik preparatlar, kimyaterapiya,
  antibiotikl?r t?yin edilir. X?st?liyi yabançi
  cisiml?r tör?dirs?, yaxud bagirsaq tixanmasi
  ?m?l? g?lirs?, onda radikal müalic? aparilir.
• Qeyd etm?k lazimdir ki, ?sas etioloji amill?rin
  aradan qaldirilmasina yön?ldil?n müalic? v?
  profilaktika vasit?l?ri yalniz orqanizmin
  reaktivliyi yüks?k oldugu s?raitd? ist?nil?n
  n?tic? verir. Bunun stimulyasiyasi v?
  nizamlanmasi üçün ?sas patogenetik t?tbiqi v?
  x?st? üçün ?lverisli s?raitin yaradilmasi
  lazimdir.
• X?st? orqanizmi stimulyasiya etm?k üçün
  proteinoterapiya, autonemote-rapiya,
  toxumaterapiya v? farmakoterapiyadan istifad?
  edilir. Sinir sisteminin pozgunluqlari olduqda
  ona novokain v? spirt blokadasi, qoruyucu l?ngim?
  terapiyasi v? xüsusi farmakoterapiya vasit?l?ril?
  nizamlamaq mümkündür.
• Mür?kk?b stimulyasiya v? nizamlayici t?sir? malik
  olan metodlardan biri d? dieto v?
  fizioterapiyadir. Avestominozlar mineral
  madd?l?rin çatismamazligi, qan itirm?l?r zamani
  vitaminl?r v? minerallar t?yin edilir, habel?
  qanköçürm? kimi köm?kçi terapiya vasit?l?rind?n
  d? istifad? olunur.
• Kollektiv t?s?rrüfat sistemi fizioloji, aktiv v?
  kompleks terapiya qayda-larini asan h?yata
  keçirm?k üçün ?lverisli s?rait yaradir. Bu
  t?s?rrüfatlarda münt?z?m aparilan
  dispanserizasiya kimi kompleks müalic? v?
  profilaktika t?dbirl?ri sistemi çox mühüm rol
  oynayir. Bu t?dbirl?rin n?tic?sind? heyvanlar
  saglam, x?st? v? klinik saglam heyvanlara is?
  profilaktik müalic? t?yin edilir.
• Profilaktik müalic? prosesi, x?st?lik prosesini
  funksional diaqnostika yolu il? öyr?nm?k
  say?sind? meydana g?lmisdir. M?lumdur ki,
  orqanizmd? ?m?l? g?lmis struktura pozgunluqlari
  bird?n-bir? deyil, mü?yy?n müdd?t davam ed?n
  funksional pozgunluqlar say?sind? bas verir.
  Funksional pozgunluqlar zamani orqanizmind?
  mövcud olan d?yisiklikl?ri adi klinik müsahid?l?r
  yolu il? t?yin etm?k mümkün olmur. Bel? inc?
  d?yisiklikl?r getdikc? d?rinl?sib yeni keyfiyy?t
  k?sb edir, y?ni x?st?lik özünü kliniki olaraq
  göst?rm?y? baslayir.

8

• Infeksion x?st?likl?rd? g?dric?n inkisaf ed?n bu
  dövrü inkubasiya (gizli) dövrü adlandirirlar.
• Bu dövrd? aparilan t?dbirl?r x?st?liyin asanliqla
  qarsisini almaga imkan verir v? h?m d? ucuz basa
  g?lir.
• Profilaktik terapiya aparilacaq müalic?nin
  s?m?r?sini yüks?ltm?kl? yanasi dietoterapiya,
  ultrab?növs?yi süalarla edil?n müalic? v? s.
  heyvanlarda qrup halinda aparilan dig?r
  müalic?l?r üçün imkan yaradir.
• Baytarliqda aparilan müalic? t?dbirl?rinin bir
  f?rqi d? ondan ibar?tdir ki, burada iqtisadi
  göst?rici birinci planda durur. X?st? heyvani
  müalic?y? baslamazdan ?vv?l baytar h?kimi t?tbiq
  ed?c?yik. Müalic?nin n? d?r?c?d? ?lverisli olub
  iqtisadi m?nf??t ver?c?yini n?z?rd?n
  keçirm?lidir. Buna gör? d? heyvanlarin qruplar
  halinda müalic? v? profilaktikasi böyük
  ?h?miyy?t? malikdir.
• Bunu eyni yas qruppa malik olan eyni s?raitd?
  saxlanan heyvanlarda madd?l?r mübadil?si
  pozgunluqlari olduqda, yaxud eyni s?b?bd?n
  (vitamin v? minerallar azligi, aktiv h?r?k?tl?rin
  v? gün?s süasinin)m?hdudlugu n?tic?sind?) ?m?l?
  g?l?n pozgunluqlar zamani t?tbiq etm?k lazimdir.
  Bel?likl?, vaxtinda aparilan baytarliq
  profilaktik müalic? t?dbirl?ri böyük iqtisadi
  ?h?miyy?t? malikdir. Buna gör? d? x?st?likl?r?
  qarsi mübariz?y? profilaktika t?dbirl?rl? yanasi,
  vaxtinda v? düzgün aparilan müalic? öz
  ?h?miyy?tini yüks?ldir v? yaxsi n?tic? verir.
• Müalic? isind? müxt?lif d?rman madd?l?ri, müalic?
  vasit?l?ri v? müayin?l?rd?n istifad? olunur.
• D?rmanlar. Xüsusi hazirlanmis bitki, heyvan,
  mikrob m?ns?li madd?l?r v? kimy?vi
  preparatlardir.

9

• Müalic? vasit?l?ri. Baslica olaraq t?bi?t
  qüvv?l?rind?n ibar?t olan mexa-niki, fiziki,
  kimy?vi amill?rd?n (masajlar, kompresl?r,
  fototerapiya, elektrote-rapiya v? s.) ibar?tdir.
• D?rman madd?l?ri v? müalic? vasit?l?rinin elmi
  ?saslarla t?tbiq edilm?si müalic? metodlari v? ya
  terapiya metodlari adlanir.
• Terapiyanin metodlari d?rman madd?l?ri v? müalic?
  vasit?l?rinin xass?l?rind?n asili olaraq onlarin
  x?st?liyin tör?dicisin?, patogenetik mexanizml?r?
  v? simptomlarina t?sirin? gör? mü?yy?n
  edilmisdir. Terapiyanin ?sas metodlarina etiotrop
  v? patogenetik terapiya aiddir.
• Etiotrop terapiya. Müalic?nin bu metodundan ilk
  m?qs?d x?st?lik tör?dicisin? t?sir etm?kdir. Ona
  gör? d? x?st?liyin tör?dicisi orqanizmd? öz
  patogen t?sirini gös-t?rm?kd? davam etdiyi
  müdd?td? etiotrop terapiya üsulundan istifad?
  edilir. Bu zaman ?vv?lc? spesifik müalic?
  vasit?l?ri (antibiotikl?r, hiperimmun serumlar,
  kimy?vi preparatlar) t?tbiq olunur, bunlar
  x?st?lik tör?dicisinin h?yat f?aliyy?tini pozur,
  onu m?hv edir v? orqanizmin spesifik müdafi?
  mexanizml?rini s?f?rb?rliy? alir.
• Patogenetik terapiya. Bu metodun t?tbiqind?n ?sas
  m?qs?d, orqan v? toxumalarda mövcud olan
  funksional pozgunlugu b?rpa etm?k v? orqanizmin
  daxili mühitinin nizama salmaq, x?st?nin tez
  sagalmasini t?min etm?kdir. Ona gör? d?
  patogenetik terapiya etiotrop terapiya il?
  birlikd?, habel? x?st?lik tör?d?n s?b?bin t?siri
  dayandirildiqdan t?yin edilir (mexaniki z?d?l?r,
  soyuqlama, yeml?m?l?rd?n olan pozgunluqlar v?
  s.). H?r bir etiotrop terapiya vasit?si eyni
  zamanda patogenez? t?sir göst?rir.

10

• Patogenetik müalic? vasit?si is? mü?yy?n d?r?c?d?
  x?st?lik amilin? m?hvedici t?sir edir. Bel?likl?,
  terapiyanin bu iki mühit metodu h?mis?
  biri-dig?rini tamamlayir. Müasir biologiya
  elminin, habel? ?czaçiliq kimyasinin
  nailiyy?tl?ri müalic? elmi x?zin?sini çoxlu yeni
  preparatlar, vasit?l?r v? metodlarla
  z?nginl?sdirilmisdir. Müalic? isind? çoxdan
  istifad? edil?n müxt?lif preparatlarla yanasi,
  baytarliq t?crüb?sind? antibiotikl?r,
  sulfanilamid preparatlari, nitrofuran
  birl?sm?l?ri v? epitron v? patogenetik t?sir?
  malik dig?r preparatlardan genis istifad? olunur.
  Bioloji preparatlar, vitaminl?r, hormonlar, qan
  v? toxuma terapiyasi, fizioterapiya vasit?l?ri
  x?st?lik prosesinin gedisin? aktiv t?sir etm?k
  üçün h?kimin imkanlarini xeyli genisl?ndirilmis,
  x?st?nin saglamliginin tezlikl? b?rpa olunmasina
  ?lverisli s?rait yaritmisdir.
• Aktiv terapiya vasit?l?rinin getdikc? daha da
  çoxalmasi kompleks müalic? üçün imkanlar açir.
  Aktiv kompleks müalic? heyvanin növ v? fizioloji
  xüsusiy-y?tl?rin? ?saslandiqda, habel? x?st?liyin
  inkisaf mexanizmi n?z?r? alindiqda daha yaxsi
  n?tic? verir.
• Terapiya metodlarinin qarsiliqli ?laq?sini v?
  bunlarin mühiyy?tini yaxsi öyr?nm?k v?
  heyvanlarin müalic?sind? onlari düzgün seçm?k
  m?qs?dil? terapiya metodlarinin t?snifati t?klif
  edilmisdir.

11
Distoterapiya

• Müalic? yeml?nm?si (dietoterapiya) patoloji
  prosesl?rin xüsusiyy?tl?rin-d?n asili olaraq
  x?st? heyvana müalic? m?qs?dil? mü?yy?n qaydada
  yemin seçilib verilm?sidir.
• Baytarliqda dietoterapiya nisb?t?n yeni elm
  sah?l?rind?n oldugu üçün o h?l? bütün heyvan
  növl?ri üçün tam isl?nib hazirlanmisdir.
• Yaxsi yem? v? düzgün yeml?m?y? orqanizm h?mis?
  ehtiyaci vardir. Bu ehtiyac x?st?lik zamani daha
  da k?skinl?sir.
• Patoloji prosesl?r zamani orqanizmin zülallara,
  yaglara, karbohidratlara, vitaminl?r?, mineral
  madd?l?r? ehtiyaci daha da yüks?k oldugu üçün adi
  yeml?m? bu ehtiyaci öd?y? bilmir. Buna gör? d?
  x?st?liyin xarakterind?n asili olaraq madd?l?r
  mübadil?sind?ki pozgunluqlarin xüsusiyy?ti
  mü?yy?nl?sdiril-m?mis v? buna müvafiq olaraq yem
  v? yeml?m? qaydasi t?yin edilm?lidir. Bu cür yem
  heyvanin m?hsuldarliginin v? is qabiliyy?tinin
  b?rpa olunmasina köm?k edir.
• Müalic? yeml?nm?si t?yin edil?rk?n yeml?rin asan
  m?nims?nilm?si v? xos dada malik olmasi,
  m?d?-bagirsaq sisteminin, qaraciy?rin v? endokrin
  v?zil?rin funksiyasi, x?st?liyin xarakteri,
  x?st?nin v?ziyy?ti v? s. n?z?r? alinmali, yeml?m?
  qaydalarina riay?t olunmalidir.
• Müalic?nin yeml?m?sinin x?st?liyin s?b?b?ini
  aradan qaldirmaga yön?ldil?n vasit?l?r v? dig?r
  müalic? metodlari il? (farmakoterapiya v? s.)
  ?laq?l?ndirm?k lazimdir.
• Dieta qaydalari müxt?lifdir. Bunlar tam acliq,
  yarimacliq v? xüsusi rejim dietasindan ibar?tdir.
  
• Tam acliq dietasi. S?d?-bagirsaq sistemini
  bosaltmaq, böyr?kl?rin isini yüngüll?sdirm?k v?
  orqanlari bir q?d?r rahatliq verm?k m?qs?di il?
  x?st?ni 1-2 sutka ac saxlayirlar. Tam acliq
  dietasi atlarda m?d?nin k?skin genisl?nm?si,
  koprostozlar, bagirsaq damarlarinin
  tromboemboliyasi, bagirsaqlarin tutulmasi,
  m?d?-bagirsaq sisteminin k?skin iltihabi, nefrit,
  peritonit, mioqlobinuriya, udlagin yem borusunun,
  m?d?nin v? bagirsaqlarin yaralanmasi, isg?nb?nin
  timpaniyasi, m?d? önlükl?rinin atoniyasi v?
  k?skin retikulopertonit kimi x?st?likl?r zamani
  t?yin olunur.

12

• Bu müdd?td? heyvana parentrol v? rektal yolla
  qida madd?l?ri verilir, su içm?k is? m?hdud
  edilmir. ?g?r heyvan su içm?kd? ç?tinlik ç?kirs?,
  ona zondla v? ya rektal yolla iliq su verm?k
  lazimdir. Körp?l?r? acliq dietasi t?yin etm?k
  m?s-l?h?t görülmür. K?skin m?d?-bagirsaq
  x?st?likl?ri olduqda yalniz bir neç? saat kör-p?
  heyvanin yeml?nm?sini keçirm?k v? süd ?v?zin?
  fizioloji m?hlul verm?k olar.
• Yariacliq dietasi. Heyvani acliq dietasindan adi
  dietik yeml?m?y? keçir?rk?n 2-3 gün heyvan yariac
  saxlanir.
• Yariacliq dietasi h?m d?, m?d?-bagirsaqlarin
  k?skin x?st?likl?rind?, qara-ciy?rin,
  böyr?kl?rin, ür?k-damar sisteminin
  x?st?likl?rind? v? s. t?yin edilir.
• Qoruyucu yeml?m? rejimi. Bu xüsusi yeml?m?
  qaydasindan ibar?tdir. Bu zaman orqanizmd? mövcud
  olan funksional pozgunluga süvafiq yem seçilir.
  Bel? yeml?m? x?st? orqanin f?aliyy?tinin
  nizamlanmasina köm?k edir.
• P?hriz yeml?ri seç?rk?n bu yeml?rin h?zm? v?
  madd?l?r mübadil?sin? t?sirinin fizioloji
  xüsusiyy?tl?ri n?z?r? alinmalidir. M?s?l?n,
  sir?li yeml?r bagir-saqda h?zm prosesl?rini
  yaxsilasdirir, kökümeyv?lil?r isk?nb?d?
  mikrofloranin yaxsi inkisaf etm?sin? v? ximusda
  zülali madd?l?rin çoxalmasina s?rait yaradir.
• Gövs?y?n heyvanlar üçün qaba yeml?r enerji
  m?nb?yi olmaqla yanasi m?d?-bagirsaq sisteminin
  motor f?aliyy?tinin stimulyasiya edir.
• X?st? heyvanlar üçün p?hriz yeml?ri seç?rk?n
  heyvanin növü v? x?st?likl?rin xüsusiyy?ti n?z?r?
  alinmalidir.
• Ür?k-damar x?st?likl?ri. Oksidl?sdirici
  prosesl?rin z?ifl?m?si, qan dövraninin sür?tinin
  asagi düsm?si v? qanin miqdarca çoxalmasi il?
  müsay?t olunduqda dietik yeml?r az h?cmli, yaxsi
  h?zm?ged?n vitaminl?rl? xüsus?n A, B, C
  vitaminl?ri il? z?ngin olmalidir.
• Bu m?qs?dl? ot yey?nl?r? yasil yeml?r, bugda
  yarmasi, s?k?r çugunduru, yerkökü, atlara ?lav?
  olaraq v?l?mir v? ya arpa qaramala yaxsi
  keyfiyy?tli silos verm?k m?sl?h?t görülür.
  Donuzlari-ot unu, bugda yarmasi, dogranmis
  kökümeyv?lil?r, itl?r? süd, ?t suyu, sor verilir.

13

• Bu yeml?r az miqdarda tez-tez az miqdarda
  verilm?kl?, suyun miqdari m?hdudlasdirilir, duz
  normasi 2-3 d?f? azaldilir. Tez qicqiran az
  qidali qaba v? siyiq yeml?r verilmir.
• Ag ciy?r x?st?likl?rind? yem payi vitaminl?rl?
  (A, B, C) z?ngin, yaxsi h?zm?ged?n, keyfiyy?tli
  dogranmis yeml?rd?n t?skil edilm?lidir. Bu
  m?qs?dl? ot yey?nl?r?-ç?m?notu, çugundur,
  yerkökü, bugda yarmasi, atlara bundan ?lav?
  v?l?mir yarmasi, arpa v? ya v?l?mir göyü, arpa
  yarmasi tez-tez az miqdarda verilir. Heyvana
  veril?n suyun temperaturu 15-18-d?n asagi
  olmamalidir. Turs, tez qicqiran, irih?cmli v? az
  qidali yeml?r t?yin etm?k olmaz.
• H?zm sistemin x?st?likl?ri. Heyvana veril?n
  yeml?r yumsaq sellülozasi az, tez h?zm?ged?n,
  vitaminl?rl? (xüsus?n B qrupu vitaminl?ri)
  xloridl?rl? v? proteinl? z?ngin olmalidir.
  Heyvanda çeyn?m? v? udqunma akti ç?tinl?sdikd? ot
  yey?nd? bugda unu x?sili, duzlanmis yarma, un,
  yumsaq ç?m?n otu v? s. t?yin edilir. Udqunma çox
  ç?tinl?sdikd? yeml?r ancaq siyiq halda verilir.
  M?d?nin sekretor f?aliyy?tinin pozulmasi
  xarakterind?n asili olaraq t?yin edil?n yeml?rin
  xüsusiyy?ti n?z?r? alinmalidir.
• M?d?nin sektesiyasi yüks?ldikd? ot yey?nl?r?
  yumsaq ot, ot unu, jmix, kartof, atlari ?lav?
  olaraq, qargidali yarmasi, arpa v? ya qovrulmus
  v?l?mir verilm?lidir.
• Donuzlara südlü yeml?r t?yin olunmalidir.
• M?d?nin sekresiyasi asagi düsmüs x?st?likl?rd?
  otyey?nl?r? keyfiyy?tli silos, kökümeyv?lil?r,
  yonca otu, göy ot, bugda yarmasi, atlari h?m d?
  arpa v? ya v?l?mir yarmasi, v?l?mir göyü v? unu,
  döyülmüs jmix, ot unu t?yin edilir. Ot v? d?nin
  yeml?r? bir az düzlü su s?pm?k m?sl?h?tdir.
• Heyvanlarin otlaqda atarilmasi m?d?
  sekresiyasinin nizamlanmasina daha yaxsi t?sir
  göst?rir.
• Otyey?n heyvanlarda bagirsaq zamani qicqirma
  prosesl?ri üstünlük gös-t?rdikd? yem payina
  keyfiyy?tli yonca otu ?lav? etm?k çox yaxsi
  n?tic? verir.
• Bel? heyvanlarin yem payindan kökümeyv?li v?
  d?nli yeml?rin müv?qq?ti olaraq çixarmaq
  lazimdir.
• Heyvanin bagirsaqlarinda çürüm? prosesi getdikc?
  otlara ç?m?n otu, göy ot, kökümeyv?lil?r, xüsus?n
  yerkökü verilir. Atlara h?mçinin, arpa v? ya
  v?l?mir yarmasi, qaramala keyfiyy?tli silos t?yin
  edilir. Bel? hallarda heyvani zülallarla z?ngin
  olan yeml?r (jmix, qarisiq yem v? s.) verm?k
  m?sl?h?t görülmür.

14

• Donuzlarin bagirsaqlarinda sidd?tli qicqirma,
  yaxud çürüm? getdikc? onlara ayran, asidofilli
  qatiq verilir.
• Cavan heyvanlarda ishalla davam ed?n
  m?d?-bagirsaq pozgunluqlari olduqda içiril?n
  südün yarisini qaynanmis su il? ?v?z etm?k
  lazimdir.
• Madd?l?r mübadil?si pozgunluqlari zamani dietik
  yemin seçilm?si prosesi xarakterin?
  ?saslanmalidir. Zülal azligindan ?m?l? g?l?n
  x?st?likl?rd? heyvana yonca otu, bugda yarmasi,
  baliq unu, ? tunu, süd v? s. t?yin edilir.
  Bunlarin t?rkibind?ki zülallar ?v?zolunmaz aminli
  tursularla t?min edir.
• Avitaminozlar v? hipovitaminozlar zamani prosesin
  xarakterind?n asili olaraq dietik yeml?m? bu v?
  ya dig?r vitaminl? olan ehtiyacin öd?nilm?sin?
  yön?ldil-m?lidir.
• Orqanizmi A vitamini il? t?min etm?k m?qs?dil?
  heyvani e?l?m, yerkökü, göy ot, keyfiyy?tli ot,
  silos, arpa, v?l?mir otu (yasil kütl?), süd D
  vitamini il? t?min olunma lazim g?ldikd? süd
  m?hsullari, yumurta sarisi, qaraciy?r, baliq
  yagi, ot, silos E vitaminin? (tokoferol) ehtiyac
  olduqda is? bir çox heyvan v? bitki m?hsullari
  qaraciy?r.ö bugda, qargidali, bitki yaglari K
  vitamini lazim olduqda yonca otu, yerkökü baliq
  unu qaraciy?r verilm?lidir.
• B qrup vitaminl?ri çatismadiqda yasil yeml?r, C
  vitamini çatismadiqda is? ot, silos, k?l?m,
  sogan, kartof, sam agaci yarpaqlari verilm?lidir.
• Mineral madd?l?r çatismadiqda ?m?l? g?l?n
  pozgunluqlar zamani heyva-na xör?k duzu,sümük
  unu,t?basir, kobalt, d?mir, miss preparatlari v?
  s. verilir.
• Qaraciy?r v? böyr?k x?st?likl?rind? tez h?zm?
  ged?n s?k?r v? nisasta, vitaminl?rl? z?ngin olan
  yeml?r-silos ot, kökümeyv?lil?r v? bugda yarmasi
  verilm?lidir. Sulu v? turs yeml?r yem payindan
  çixarilmalidir.
• Qan tör?dici sistemin x?st?likl?rind? heyvana
  yonca otu, jmix, mineral mad-d?l?r (xör?k duzu,
  sümük unu, t?basir, d?mir, miss, kobalt)
  kompleksi verilmisdir.

15
Köm?kçi terapiya

• Müalic?nin bu növü- orqanizmd? itirilmis oldugu
  v? ya müxt?lif s?b?bl?rd?n azliq ed?n madd?l?ri
  ?v?z etm?k üsullarindan ibar?tdir.
• Qan köçürm?. Köçürülmüs qan orqanizmin itirmis
  oldugu Qani ?v?z etm?kl? yanasi, özünün
  stimuledici t?siri il? qanin laxtalanmis
  qabiliyy?tini artirir, toksiki madd?l?rin
  z?r?rsizl?sdirilm?si isin? köm?k edir, dalaq,
  qaraciy?r v? dig?r depolarda dayanmis ehtiyat
  Qani s?f?rb?rliy? alir, habel? oksigen
  çatismamazligini aradan qaldirir. Köçürül?n qan
  yad zülal almaq etibaril? orqanizmd? mür?kk?b
  bioloji d?yisiklikl?r yaradir köçürülmüs qanin
  kolloidl?ri resipentin qan kolloidl?ri il?
  rastlasdiqda davamsiz misell?r h?ll olmayan hala
  keçir.
• Bu yolla orqanizmin köhn?lmis kolloidl?rin azad
  olmasi v? bunlarin sür?tl? yuyulmasi hüceyr?l?rd?
  fermentativ f?aliyy?ti gücl?ndirir, madd?l?r
  mübadil?sini yaxsilasdirir, b?rpaolunma
  prosesl?rini qüvv?tl?ndirir. Bu yolla ayrilmis
  zülal misell?ri fermentl?rin t?siri n?tic?sind?
  parçalanir v? ?m?l? g?l?n m?hsullar, orqanizm?
  qeyri-spesifik stimulyator kimi t?sir etm?y?
  baslayir.
• Qanköçürm?nin orqanizmd? verdiyi reaksiya yalniz
  köçürül?n qanin miqda-rindan asili deyil, bu eyni
  zamanda donor v? resipientin zülallarinin
  biokimy?vi xüsusiyy?tl?ri il? d? ?laq?dardir.
• Lakin qanköçürm? zamani orqanizmd? ged?n mür?kk?b
  bioloji proses yalniz bununla bitisir. Köçürül?n
  qan saysiz-hesabsiz entroreseptorlari v? birinci
  növb?d? damarlardaki reseptor reseptor aparati
  qiciqlandiraraq, orqanizmind? reflektor yolla
  d?yisiklikl?r ?m?l? g?tirir ki, bunlarin
  mühüml?rind?n biri d? yuxarida izah edil?n
  kolloidl?rin d?yisilm?si prosesidir.

16

• Köçürülmüs qan qaraciy?rin, dalagin, sümük
  iliyinin v? dig?r toxumalarin funksiyasini
  gücl?ndirir, sinir-refleks mexanizmi v? qiciqla
  cavab olaraq protrom-binin kalsium duzlarinin,
  tromboginozanin Qana daha sür?tl? axinina s?b?b
  olur.
• Köçürülmüs qan, orqanizmd? qanin laxtalanma
  sür?tini artirdigi üçün böyük kliniki ?h?miyy?t
  malikdir.
• Köçürülmüs qan z?r?rsizl?sdirici t?sir? d?
  malikdir. Onun t?rkibind?ki eritrositl?r,
  fermentl?r v? plazma zülallari b?d?nd? olan
  toksinl?ri adsorbsiya edir v? ya
  z?r?rsizl?sdirir. Bel?likl?, köçürülmüs qan
  b?d?nd?n itirilmis oldugu Qani ?v?z etdiyi
  üçün-köm?kçi, madd?l?r mübadil?si v? qan tör?m?ni
  gücl?ndirdiyi üçün stimul?edici, laxtalanmani
  yüks?ltdiyi üçün hemostatik, intoksikasiyani
  z?ifl?tdiyi üçün z?r?rsizl?sdirici t?sir?
  malikdir.
• Baytarliqda qanköçürm?d?n k?skin qan itirm?l?r,
  sok, kalons, z?h?rl?nm?l?r, hemolitik v?
  hipoplastik anemiyalar, yanmalar, uzun müdd?tli
  parenximatoz qan axintilari, gec sagalanlara v?
  xoralar, bir sira d?ri x?st?likl?ri zamani
  istifad? edilir.
• Laikn b?zi x?st?likl?rd? (ür?k-damar sisteminin,
  qaraciy?rin, böyr?kl?rin funksional pozgunluqlari
  il? davam ed?n üzvi pozgunluqlari) qanköçürm? ?ks
  göst?rislidir.
• Qanköçürm?nin ?sas s?rtl?rind?n biri d? donorun
  seçilm?sidir. Burada heyvanin saglamligi v? qan
  qrupu baslica s?rtdir. Çünki donorla resipientin
  qan qrupu uygun g?lm?dikd? sok g?l? bilir. Buna
  gör? d? qan köçürm?zd?n ?vv?l bioloji sinaq
  aparilmalidir. Bu m?qs?dl? donorun qanindan alib
  resipient? (ata 200-300 ml, qaramala 100 ml) bir
  neç? d?f? (15-20 d?qiq?d?n bir) köçürülür v?
  10-20 d?qiq? ?rzind? müsahid? aparilir.

17

• ?g?r bu mdd?t ?rzind? heyvanin v?ziyy?tind?
  n?z?r? çarpacaq bir d?yisiklik (narahatliq,
  n?bzin tezl?sm?si, t?ngn?f?slik) ?m?l? g?lmirs?,
  bioloji sinaq, m?nfi hesab olunmali v?
  transfuziyani davam etdirm?k m?qs?dil? müvafiq
  sayilmalidir.
• Son vaxtlar yeni qan köçürm? metodu t?tbiq
  olunur. Bunun üçün qan stabill?sdirilir.
• Bu m?qs?dl? 4-li natrium-sitrat, 8-li
  m?hlulundan maqnezium-sulfat, 10-li
  kalsium-xlorid m?hlulundan istifad? olunur. H?r 1
  litr Qana bu m?hlullarin birind?n 100 ml
  götürülm?lidir.
• Son vaxtlar qan köçürm?d? qan ?v?zin? qurudulmus
  qaramal serumu müv?f?qiyy?tl? isl?dilir. K?skin
  qanaxmalarda qaramala bu serumun 8-li
  m?hlulundan 400-600 ml venaya yeritdikd? heyvanin
  ümumi v?ziyy?tini yaxsilasdirir, qanin laxtalanma
  qabiliyy?tini yüks?ldir.
• Köçürül?c?k qanin miqdari (at v? qaramala)
  qarsiya qoyulan m?qs?dd?n asili olaraq
  müxt?lifdir. Qanaxmani dayandirmaq üçün 1 litr,
  stimulyasiya yaratmaq üçün orta doza 2 litr,
  itirilmis Qani ?v?z etm?k v? intoksikasiyanin
  qarsisini almaq üçün 2-3 litr q?d?r qan köçürm?k
  lazimdir.
• Hormonoterapiya. ?v?zedici terapiyanin bir növü
  olub, daxili sekresiya v?zil?rinin funksional
  pozgunluqlari il? ?laq?dar olan x?st?likl?r
  zamani istifad? edilir.
• M?lum oldugu kimi daxili sekresiya v?zil?rinin
  f?aliyy?ti sinir sistemi il? six ?laq?dardir.
  H?tta bu v?zil?rin b?zil?ri (m?s?l?n, hipofiz)
  sinir-sisteminin bir hiss?si hesab olub, xüsusi
  funksiya yerin? yetirir.

18

• Baytarliq klinik t?crüb?sind? daxili sekresiya
  v?zl?rinin funksional pozgunluguna (cinsiyy?t,
  qalxanab?nz?r, m?d? alti v?zl?ri, hipofiz v? s.)
  tez-tez t?sadüf edilir, habel? bir sira genis
  yayilmis x?st?likl?r (ketozlar, m?d?-bagirsaq v?
  d?ri x?st?likl?ri, xronik davam ed?n infeksion v?
  parazitar x?st?likl?r) hormonal sistemd?
  funksional pozgunluqlar il? msay?t olunur.
• Baytarliqda qalxanab?nz?r v?zin hormonlari
  (tiroksin, tirozin), m?d?alti v?zin hormonu
  (insulin), hipofizin arxa payciginin hormonu
  (pitutrin) v? s. isl?dilir.
• Son vaxtlar hormon preparatlarindan hormonlarin
  m?hsuldarligini yüks?ltm?k sah?sind? istifad?
  etm?k problemi genis mövqe tutur.
• Vitaminoterpiya. Avitminozlar v? hipovitaminozlar
  zamani, habel? vitamin azligina s?b?b olan
  x?st?likl?r bas verdikd? vitamin preparatlarindan
  istifad? edilir ki, bu da vitaminoterapiya
  adlanir. Bu m?qs?dl? h?m d? destoterapiyadan
  (vitaminli yeml?rl? yeml?nm?) istifad? olunur.
• K?nd t?s?rrüfati heyvanlarinda hipovitaminozlarin
  v? avitaminozlarin müali-c?sind? A, B, C, D, E v?
  B qrup vitaminl?rin rolu böyükdür. Bunlarin h?r
  birinin yemd? azliq etm?si n?tic?sind? avitaminoz
  v? ya hipovitaminoz ?m?l? g?lir ki, onlarin
  müalic? v? profilaktikasinda vitaminl?rl? z?ngin
  yeml?rd?n, yaxud vitamin preparatlarindan
  istifad? edilir.
• A vitamini heyvanlarda görm?nin z?ifl?m?sin?,
  t?n?ffüs yollarinin, sidik ka-nallari v? h?zm
  üzvl?rinin xronik iltihablarinda, yara v?
  xoralarinda, epiteli toxu-malari yaxma inkisaf
  etm?dikd?, yanmalar, ketozlar, dogumdan sonra
  in?kl?rd? hemoqlobinuriya, sidik v? öd yollarinda
  daslar ?m?l? g?lm?d? basladiqda t?yin edilir.

19

• D vitamini raxit, ostemolyasiya, osteoporoz qanda
  kalsiumun azalmasi il? müsay?t olunan bir sira
  d?ri x?st?likl?ri v? travmatik m?ns?li irinli
  prosesl?r zamani t?tbiq olunur.
• E vitaminind?n ?z?l? distrofiyalarindan,
  cinsiyy?t üzvl?rinin funksiyasi z?ifl?dikd?,
  cavanlarda ?z?l? agarmasi v? cüc?l?rd? eksudatli
  diatez x?st?liyind? bir müalic? vasit?si kimi
  istifad? edilir.
• K vitamini heyvani qaraciy?r x?st?likl?rind? v?
  protrombinin azalmasi il? qanin laxtalanma
  qabiliyy?ti asagi düsdükd? verilir.
• B qrupu vitaminl?rinin t?sir dair?si daha
  genisdir. B1 vitamininin sinir siste-minin
  pozgunluqlari, ür?k ?z?l?sinin distrofiyasi,
  m?d?-bagirsaqlarin atoniyasi, alimentar
  distrofiya, B1 hipo avitaminozu zamani B2
  vitamini körp?l?r inkisa-findan qaldiqda, tükün
  tökülm?sind?, göz iltihablarinda PP vitamini
  çosqalarda, itl?rd? v? quslarda pellaqra,
  axiliya, qaraciy?r x?st?likl?rind?,
  dermatozlarda, nevritl?rd? B12 vitamini
  hipoplastik anemiyalar zamani sümük iliyinin
  funksiyasini stimul? etm?k üçün t?yin edilir.
• C vitamini sinqa, hemorroji diatezl?r, infeksion
  x?st?likl?r v? intoksikasiyalar zamani, habel?
  yaralar, sümükl?rin qirilmasinda sagalmani
  tezl?sdirm?k m?qs?-dil?, habel? ür?k ?z?l?sinin
  x?st?likl?rin? qarsi mübariz?d? yaxsi n?tic?
  verir.
• Qeyd etm?k lazimdir ki, bütün x?st?likl?rd?
  orqanizmin vitamin m?sarifi k?skin sür?td? artir.
  M?s?l?n, orqanizmin temperaturu 10S yüks?ldikd?
  vitaminin m?sarifi 2 d?f? çoxalir, qisda tövl?
  temperaturunun k?skin sür?td? d?yism?si
  (isti-soyuq). A v? C vitaminl?ri s?rfini t?qrib?n
  75, xarici mühitin temperaturu 350S yüks?k
  olduqda is? 50-60 yüks?ldir.

20
Mineral madd?l?rl? müalic?

• Makro- v? mikrelementl?rin orqanizmind?
  çatismamazligi, yaxud h?ddin-d?n çox olmasi
  n?tic?sind? ?m?l? g?l?n pozgunluqlar heyvanlarin
  m?hsuldar-liginin asagi salir, körp? heyvanlarin
  is? inkisafini l?ngidir v? h?tta bir sira xüsusi
  x?st?likl?r? d? s?b?b olur. Minerallardan
  natrium, xlor, kalsium, fosfor, kükürd, d?mir,
  sink, kobalt, manqan, yod, miss, molibden v?
  basqalari vitaminl?rin, hormonlarin, fermentl?rin
  aktivl?sm?sin? köm?klik edir, zülallarla kompleks
  birl?sm?l?r ver?r?k orqanizmin f?aliyy?tind?
  yaxindan istirak edir.
• Bel?likl?, orqanizmin normal h?yat f?aliyy?ti
  üçün makro- v? mikroele-mentl?r kompleksi müvafiq
  miqdarda lazimdir.
• Minerallarla müalic? aparmaq lazim g?ldikd?
  natrium-xlorid, kalsium-karbonat, kalsium-fosfat,
  sümük unu, d?mir sulfat, miss-sulfat, kalsium
  yodit, kobalt-xlorid, kalium-permanqanat v? s.
  kimi düzlardan istifad? edilir. Lakin bunlarin
  t?tbiqind? mövcud t?limatlara riay?t olunmalidir.
  
• Fermentl?rl? müalic?. Bunu ?n çox t?bii v? ya
  süni m?d? sir?sind?n istifad? olunur. Süni m?d?
  sir?si pensilin-xlorid tursusunda m?hluludur. O,
  bel? hazirlanir 5 ml t?miz xlorid tursusu 1 litr
  destill? olunmus v? ya qaynadilmis suya
  qarisdirildiqdan sonra 10 q pensillin tozu ?lav?
  edilir. T?bii m?d? sir?si saglam heyvanin m?d?
  sir?sidir.
• Baytarliqda saglam atlarda alinmis m?d?
  sir?sind?n istifad? edilir. Bu sarimtil r?ngli,
  z?if turs iyli mayedir. M?d? sir?sinin t?rkibind?
  pensin v? 0,1 azad xlorid tursusundan basqa
  fermentl?r, xloridl?r, fosfatlar v? b?zi
  vitaminl?r d? vardir.
• M?d? sir?si dispepsiya v? qastritl?rin cüc?l?rd?
  koksidozun müalic?sind? istifad? edilir.
  Buzovlarda 30-50 ml, çosqalarda 10-15 ml verilir.