Cyfrowa przyszlosc, czyli biblioteki w erze informacji

1
Cyfrowa przyszlosc, czyli biblioteki w erze
informacji

• Grazyna Piotrowicz
• Biblioteka Uniwersytecka we Wroclawiu
• Biblioteki XXI wieku. Czy przetrwamy? Lódz, 19-21
  czerwca 2006

2
Zjawiska wplywajace na przeobrazenia w
bibliotekach w XX wieku

• Mechanizacja rutynowych procesów bibliotecznych
• Komputeryzacja funkcji bibliotecznych
• Powstanie zintegrowanych systemów bibliotecznych
• Rozwój sieci komputerowych i sieciowych systemów
  informacyjnych
• Pojawienie sie mikrokomputerów i technologii
  CD-ROM
• Powstanie World Wide Web
• Rozwój nowoczesnych technologii informacyjnych i
  komunikacyjnych
• Od rozpoczecia nowego millennium nastepuje
  rozwój systemów eksperckich, sieci
  bezprzewodowych, wirtualnych kolekcji,
  interaktywnych interfejsów Web, wirtualnych uslug
  informacyjnych oraz osobistych portali Web.
• Najistotniejsze zapis informacji w postaci
  cyfrowej i rozwój sieci

3
Natura danych cyfrowych

• Wszystkie dane cyfrowe (tekst, obraz, kolor,
  ruch, dzwiek itp.) moga byc zapisane w formie
  binarnej (0 lub 1, off lub on)
• Dane cyfrowe daja sie bardzo latwo zapisywac
  (takze kompresowac), przesylac, przetwarzac,
  kopiowac, strukturyzowac, rozpoznawac na poziomie
  znaku (OCR)
• Mozna nimi manipulowac z dowolnego miejsca
  (poprzez sieci)
• Posiadaja przenikliwe granice i czasem trudno
  okreslic gdzie obiekt cyfrowy zaczyna sie, a
  gdzie konczy
• Cechuje je plynnosc, wirtualnosc, wszechobecnosc
  i symultanicznosc
• Powstanie hipertekstu (oraz multimediów i obrazów
  cyfrowych) spowodowalo utrate linearnosci tekstu
  i rozwój linkowania

4
Nastepstwa rozwoju nowoczesnych technologii w
bibliotekach

• Zmienia sie sposób rozwoju i charakter kolekcji
  bibliotecznych
• Biblioteki zaczynaja dzialac w srodowisku
  rozproszonym
• W zakresie informacji biblioteki
• organizuja dostep do informacji
• zabezpieczaja zbiory i tworza repozytoria
  cyfrowe
• funkcjonuja jako wydawcy
• Wspólpracuja i dziela sie zasobami
• Na poziomie obslugi uzytkownika
• daza do spójnosci informacji i implementacji
  zintegrowanych uslug (personalizacja, interfesjs
  uzytkownika, portale)
• wspieraja nowe formy uczenia sie na odleglosc
  (tzw. distance learning lub e-learning), oraz
  ksztalcenia ustawicznego (lifelong learning,
  lifelong education).
• zajmuja sie powiadamianiem i szkoleniem
  uzytkowników

5
Zmiana sposobu rozwoju i charakteru kolekcji

• Biblioteki zawsze kupowaly ksiazki, które
  stanowily ich wlasnosc, opracowywaly,
  przechowywaly, udostepnialy i konserwowaly.
  Obecnie nabywaja i zabezpieczaja wlasnosc
  cyfrowych kopii (zazwyczaj przez licencje)
• Kiedys dzialaly w oparciu o kontenery (zasobniki)
  informacji, obecnie operuja bezposrednio na
  informacji
• Kolekcja just in time, zamiast just in case
• Kolekcja biblioteczna nabiera charakteru
  hybrydowego, obejmujac zbiory analogowe i
  cyfrowe
• Coraz czesciej zamiast o rozwoju kolekcji mówi
  sie o zarzadzaniu kolekcja, która powinna byc
  postrzegana jako kolekcja zintegrowana (kryteria
  uzytecznosc tresci, struktura cenowa, model
  dostepu, polityka utrzymania i funkcjonalnosc)

6
Biblioteki dzialaja w srodowisku rozproszonym

• Dla bibliotek wazne sa dwa obszary rozwoju
  technologii
• pojawienie sie standardów do tworzenia,
  strukturyzowania i rozpowszechniania tresci
  cyfrowych (pozwolilo bibliotekom i osiagnac
  bardziej zunifikowane srodowisko informacyjne
  oraz wspóldzialac wsród rozproszonych kolekcji i
  dostawców tresci)
• pojawianie sie coraz bardziej inteligentnych
  narzedzi i systemów, pozwalajacych na niewidoczne
  mediacje pomiedzy trescia a uzytkownikiem
• Glównym celem strategicznym biblioteki jest
  dostarczanie
• zintegrowanych uslug i zasobów oraz skupienie
  uwagi na uzytkowniku.
• Biblioteki osiagaja go poprzez wykorzystanie
  uznanych standardów technicznych dla
  reprezentacji informacji cyfrowych, formatowania,
  transmisji i protokolów. Jest to jedyna droga by
  zapewnic kompatybilnosc i wspóldzialanie róznego
  typu sprzetu, danych, praktyk, procedur i
  systemów, potrzebnych do osiagniecia
  uniwersalnego dostepu i wymiany informacji
  cyfrowych w skali globalnej .

7
Biblioteki organizuja dostep do informacji

• Funkcje katalogowania i klasyfikacji pozwalaly na
  utrwalanie prac drukowanych w ramach wiedzy i
  stwarzaly wiele punktów dostepu dla wyszukiwania
• Nowy typ cyfrowych tresci pokazal, ze sa one
  czesto pozbawione nosnika, ustrukturyzowane,
  zawieraja multimedia i obejmuja linki do innych
  zasobów, dlatego nie wystarczyly klasyczne
  techniki dostepu
• Wyzwaniem dla bibliotek jest podtrzymanie
  zdolnosci rozwinietych przez procesy
  bibliograficzne oparte na standardach i
  skorzystanie z nowych strategii dostepu, które
  zostaly stworzone w efekcie rozwoju standardów
  nowych mediów i protokolów komunikacyjnych (to
  pozwoli im na zarzadzanie dostepem, zarzadzanie
  metadanymi, zarzadzanie danymi cyfrowymi)

8
Biblioteki zabezpieczaja zbiory i tworza
repozytoria cyfrowe

• Dzialania te wymagaja myslenia o kosztach
  (gromadzenia, subsrypcji, digitalizacji),
  metodach konwersji, strukturze informacji,
  metadanych, zabezpieczaniu, projektowaniu
  interfejsu uzytkowego i integracji z istniejaca
  struktura.
• Digitalizacja jest kosztownym przedsiewzieciem,
  wymagajacym wysokich nakladów inwestycyjnych.
• Inwestycje te naleza do wysoce ryzykownych, ze
  wzgledu na mozliwosc zastosowania niewlasciwych
  technologii i standardów. Moze to w rezultacie
  prowadzic do tworzenia szybko starzejacych sie,
  bezuzytecznych zasobów.
• Na razie brakuje jednolitego podejscia do
  procesów digitalizacji i nie wypracowano jeszcze
  wspólnych standardów technicznych.

9
Problemy z digitalizacja i zasobami cyfrowymi

• Proces digitalizacji jest zlozony i obejmuje
  selekcje, przygotowanie, skanowanie, obróbke
  skanów, tworzenie metadanych, zapisywanie i
  migracje.
• Dane cyfrowe narazone tez sa na utrate wskutek
  fizycznego uszkodzenia lub zniszczenia nosnika
  zmiany technologicznej, powodujacej wycofanie z
  uzycia przestarzalego sprzetu dynamicznego
  charakteru tresci cyfrowych (np. szybko
  zmieniajace sie strony Web) nie utrzymywania
  dostatecznie dlugo identyfikatorów (np. strony
  Web moga przesunac sie w inne miejsca)
  zagrozenia i niebezpieczenstwa (ogien, woda itp.)

10
Problemy z digitalizacja i zasobami cyfrowymi
c.d.

• Dodatkowym problemem, na który nalezy zwracac
  baczna uwage przy podejmowaniu sie digitalizacji
  jest przestrzeganie zalecen dotyczacych praw
  wlasnosci intelektualnej.
• Srodowisko cyfrowe wymaga tez nowego podejscia do
  kolekcjonowania zbiorów dla przyszlych pokolen.
  Zasadnicza sprawa tworzenia spadku (legatu)
  informacyjnego dla przyszlych pokolen jest
  okreslenie odpowiedzialnosci za archiwizowanie
  cyfrowe.
• Aby dokonac wyboru wlasciwych metod postepowania
  nalezy stosowac wytyczne opracowane przez
  specjalistów i organizacje miedzynarodowe oraz
  opierac sie na szeroko rozumianej wspólpracy,
  wymianie doswiadczen i przejmowaniu dobrych
  wzorców.

11
Biblioteki funkcjonuja jako wydawcy

• Nowym wzorcem dzialalnosci biblioteki (czesto
  przy okazji zarzadzania kolekcja) jest jej
  zaangazowanie w proces publikowania, wraz z
  prezentacja tresci, zarzadzaniem trescia oraz
  praktykami dystrybucji
• Wiele bibliotek wydaje w formie e-print lub
  repozytoriów cyfrowych materialy wspierajace
  dydaktyke na uczelni, np. programy studiów,
  rozklady zajec itp.
• Niektóre biblioteki wydaja wlasna prase lub
  dystrybuuja wydawnictwa uczelniane
• Czesc bibliotek uruchomilo wydawnictwa
  elektroniczne i wydaje ksiazki i druki
  elektroniczne (e-book, e-print)
• Biblioteki uruchamiaja usluge print on demand lub
  digitize on demand

12
Biblioteki wspólpracuja i dziela sie zasobami

• Partnerstwo w bibliotece nalezy rozwazyc w dwóch
  plaszczyznach wewnetrznej i zewnetrznej.
• Podczas prac wewnatrz biblioteki np. przy
  podejmowaniu sie digitalizacji - wazna jest
  wspólpraca i pelna konwergencja dzialan miedzy
  personelem bibliotecznym a personelem
  technicznym, czy informatycznym, odpowiedzialnym
  za proces digitalizacji, zarzadzania metadanymi i
  zarzadzania repozytorium cyfrowym.
• Podobnie dzieje sie przy podejmowaniu wspólpracy
  z partnerami zewnetrznymi. Szczególnie wazne jest
  zarzadzanie wspólpraca pomiedzy biblioteka a
  dostawcami danych, dostawcami systemów i
  wydawcami.
• Wspólpraca partnerska dotyczy nie tylko dostepu
  do informacji na zdalnych serwerach oraz
  dzielenia sie zasobami, ale takze wypozyczen
  miedzybibliotecznych i elektronicznego
  dostarczania dokumentów.

13
Obsluga uzytkownika

• W celu osiagniecia spójnosci informacji i
  integracji uslug biblioteki
• buduja portale, obejmujace róznorodne tresci i
  komunikacje
• projektuja nowoczesne narzedzia programowe m.in.
  interfejsy, takie jak np. uniwersalny interfejs
  wyszukiwawczy GSI (generic serach interface),
  który moze
• - integrowac rózne rodzaje zasobów,
• - zapewniac jednolity sposób wyszukiwania
  informacji w róznorodnych systemach,
• - ujednolicac wyszukiwanie w róznych schematach
  metadanych,
• - zapewniac jednakowy sposób przeszukiwania
  danych w róznych formatach,
• - stwarzac mozliwosc identyfikacji róznych
  zródel nt. tej samej informacji i prowadzic
  uzytkownika do najbardziej odpowiedniego,
• - upraszczac identyfikacje i autoryzacje
  uzytkownika,
• - zapamietywac profil uzytkownika do
  indywidualizacji jego wlasnego interfejsu,
• - dynamizowac proces przelaczania do
  odpowiednich materialów informacyjnych oraz
• - zapewniac pelna integracje z systemem
  zarzadzania informacja i wykorzystywania
  statystyk .

14
Obsluga uzytkownika c.d.

• Tworza uslugi informacyjno- referencyjne,
  swiadczone poprzez Web w czasie rzeczywistym,
  które charakteryzuje indywidualizacja, czyli
  wyrazne ukierunkowanie na osobiste potrzeby
  konkretnego uzytkownika
• W ramach zindywidualizowanych uslug
  informacyjnych zarysowuja sie obecnie dwa trendy
  tworzenie dla uzytkownika osobistej przestrzeni
  roboczej, w której moze on rejestrowac dane
  przydatne do wykorzystania w przyszlosci oraz -
  automatyczne filtrowanie informacji, wykonywane
  zgodnie z potrzebami lub uprawnieniami
  uzytkownika
• Wspieraja procesy zdalnej edukacji na
  macierzystych uczelniach
• Prowadza uslugi powiadamiania, informowania oraz
  kursy i szkolenia dla uzytkowników.

15
Biblioteka akademicka XXI wieku

• Nalezy oczekiwac, ze biblioteka przyszlosci
  bedzie biblioteka hybrydowa dzialajaca w
  rozproszonym srodowisku sieciowym.
• Biblioteka hybrydowa (zintegrowana) rozumiana
  jest jako laczaca w kontekst dzialajacej
  instytucji - szereg technologii pochodzacych z
  róznych zródel, a takze eksploatujaca
  zintegrowane systemy i serwisy, które dzialaja
  zarówno w srodowisku cyfrowym jak i tekstowym.
  Powinna ona integrowac dostep do wszystkich
  rodzajów zasobów (...) uzywajac róznorodnych
  technologii ze swiata biblioteki cyfrowej i
  stosujac je do róznego typu mediów
• W zwiazku z tym bedzie nabywac, tworzyc,
  utrzymywac i zarzadzac zarówno zbiorami
  analogowymi, jak i cyfrowymi (nadal bedzie
  wdrazac nowoczesne standardy by osiagnac bardziej
  zunifikowane srodowisko informacyjne oraz
  przeobrazac sie z zarzadzajacej informacja na
  zarzadzajaca wiedza i posrednika w komunikacji
  naukowej)

16
Kierunki rozwoju bibliotek w XXI wieku

• W bibliotekach akademickich nastapia
  przesuniecia
• od podkreslania znaczenia kolekcji do
  podkreslania znaczenia kompetencji
• od wspierania opisu i dostepu do informacji ku
  wzieciu odpowiedzialnosci za glebsza analize
  informacji (informacja specjalistyczna,
  ekspercka, przetworzona)
• od od wykonywania uslug jako agencja wspierajaca
  do swiadczenia uslug jako wspólpracownik (np.
  wydzialu)
• od przedsiewziec polegajacych na dostarczaniu
  uslug pomocniczych, wspierajacych do realizacji
  przedsiewziec wazniejszych - obejmujacych caly
  kampus.
• Ww trendy odzwierciedlaja sciezke rozwoju
  ewoluujacych ról bibliotek w erze cyfrowej.
  Sciezka ta moze byc opisana w 3 fazach 1)wzrostu
  rozproszonych technologii, 2) rozwoju wzorców i
  modeli otwartych oraz 3) pojawienia sie
  biblioteki jako posrednika (agenta)
  rozproszonego.

17
Kierunki rozwoju bibliotek w XXI wieku c.d.

• Pojawienie sie standardów do tworzenia,
  strukturyzowania i rozpowszechniania tresci
  cyfrowych stworzylo bibliotekom
• nowe mozliwosci poslugiwania sie trescia (np.
  pozwolilo dodac funkcjonalnosc, dostarczac tresc
  róznie dla róznych odbiorców, lub utrzymywac
  kolekcje cyfrowe w czasie)
• zwiekszenie klasycznej roli biblioteki w dostepie
  do informacji i jej zabezpieczaniu
• Udoskonalanie inteligentnych narzedzi i systemów
  ulatwilo forme zapytan informacyjnych i
  dokonywanie analiz, które wczesniej nie byly
  mozliwe.
• Ten kierunek przemian rozpoczal sie i bedzie
  kontynuowany.

18
Kierunki rozwoju bibliotek w XXI wieku c.d.

• W zwiazku z wyraznym ruchem w kierunku modeli
  otwartych (Open Source, Open Knowledge
  Initiative, OpenLaw , Open Archive Initiative,
  e-printArchives itp.) nalezy oczekiwac, ze
  biblioteki w przyszlosci beda
• zmieniac swe relacje z twórcami tresci i
  wydawcami
• skupiac sie na zarzadzaniu informacja (z czasem-
  wiedza)
• pelnic funkcje posrednika w komunikacji naukowej
• angazowac sie w budowanie strategii utrzymywania
  dostepu do tresci i uslug w strukturach
  rozproszonych
• budowac modele centralnej kontroli, wyznaczajace
  droge dla nowego mechanizmu koordynacji i
  wspólpracy.

19
Kierunki rozwoju bibliotek w XXI wieku c.d.

• Biblioteki stana sie rozproszonym posrednikami
  (agentami) w srodowisku naukowym i beda bardziej
  angazowac sie w fundamentalna misje instytucji
  akademickiej tj. tworzenie i rozpowszechnianie
  wiedzy.
• W ten sposób biblioteki akademickie przesuna sie
  ze skoncentrowania na zasobach ku skupianiu sie
  na procesach nauczania.

20
Kierunki rozwoju bibliotek w XXI wieku- c.d.

• Nalezy przypuszczac, ze biblioteki beda zajmowac
  sie tez
• badaniem semantycznego Webu, gdyz wyjasnia
  relacje miedzy pojeciami i pozwala agentom
  programowym uczyc sie wnioskowac, a nastepnie
  inteligentnie wyszukiwac informacje w
  rozproszonym srodowisku
• udoskonalaniem systemów referencyjnych,
  dzialajacych w czasie rzeczywistym , które beda
  pelnic funkcje informacyjne, wyszukiwawcze,
  eksperckie, instruktazowe itp.
• tworzeniem katalogów OPAC, które nie beda
  informowac lecz przelaczac do pelnych tekstów
  oraz katalogów centralnych, które beda latwo
  wymieniac sie metadanymi na skale globalna (tak
  jak teraz dziela sie danymi bibliograficznymi)

21
Kierunki rozwoju bibliotek w XXI wieku- c.d.

• Ponadto, biblioteki beda zajmowaly sie
• dalszym udoskonalaniem narzedzi wykorzystywanych
  w bibliotekach cyfrowych (np. systemy
  rekomendacyjne)
• rozwijaniem nastepnych generacji bibliotek
  cyfrowych, które beda dynamicznie adaptowac
  dostep do informacji (z uwzglednieniem
  lokalizacji uzytkownika) i bardziej efektywnie
  dostarczac informacje (dostosowujac sie do wiedzy
  uzytkownika, jego umiejetnosci, zadan i intencji
  wykorzystania informacji modelowanie
  uzytkownika)
• OpenDLib (DLMS- Digital Library Management
  System, DoMDL- Document Model for Digital
  Library, model logiczny dokumentu, IFLA FRBR
  Model (Document, Edition, View, Manifestation))

22
Cyfrowa przyszlosc bibliotek XXI wieku

• Przewiduje sie, ze w miejsce dotychczasowych
  zintegrowanych systemów bibliotecznych
  powstana
• systemy zarzadzania obiektami cyfrowymi (DOMS),
  które dostarcza wydajnego, zunifikowanego dostepu
  do zawartosci Webu (lacznie z elektronicznymi
  zasobami licencjonowanymi przez biblioteki) oraz
• portale informacyjno-wyszukiwawcze (IR portals),
  które umozliwia utrzymywanie zasobów
  elektronicznych , takze tych wytworzonych przez
  same biblioteki.
• Wielu dostawców systemów bibliotecznych zaczelo
  rozwijac juz aplikacje takich produktów (np.
  system portali MetaLib i DigiTool z Alepha, czy
  Voyager i ENCompass z Endeavora).

23
Cyfrowa przyszlosc bibliotek XXI wieku

• Aby biblioteki zachowaly mozliwosc wspóldzialania
  w przyszlosci powinny wdrazac nastepujace
  standardy
• Open URL (umozliwia linkowanie kontekstowe)
• ZING lub Z39.50 International Next Generation
  (laczy cechy wyszukiwawcze Z39.50 i Webu,
• NCIP. NISO Circulation Interchange Protocol
  (bedzie umozliwial bibliotekom wymiane danych o
  uzytkownikach, pozycjach i obiegu transakcji
  przydatny zwlaszcza w konsorcjach)
• LDAP i Shibboleth (zapewni sprawne
  uwierzytelnianie uzytkowników w bibliotece
  operujacej duza iloscia danych w wersji
  cyfrowej)
• OAI. Open Archive Initiative Protocol for
  Metadata Harvesing (umozliwia miedzynarodowa
  wspólprace przy gromadzeniu metadanych o
  doktoratach, preprintach lub innych zasobach,
  zarówno drukowanych jak i cyfrowych)
• Dublin Core, ONIX, MODS i inne formaty metadanych
  bibliograficznych (nasze przyszle systemy musza
  obslugiwac rózne rodzaje metadanych).

24
Cyfrowa przyszlosc bibliotek XXI wieku

• Biblioteka przyszlosci bedzie musiala zmienic
  swoja strukture organizacyjna na bardziej
  elastyczna, macierzowa, a takze swa kulture
  organizacyjna i przeksztalcac sie w organizacje
  oparta na wiedzy.
• Biblioteka jako miejsce nadal zachowa swe
  pierwotne znaczenie jako centralne miejsce
  kampusu, choc ruch tu bedzie malal. Oczekuje sie
  jednak, ze czesc jej tradycyjnych funkcji
  spolecznych (kontakty interpersonalne i zwiazane
  ze sprzezeniem zwrotnym uzytkownik-system)
  przeniesie sie w przestrzen sieciowa i
  podtrzymywana bedzie wirtualnie w ramach
  funkcjonowania bibliotek cyfrowych.
• Szczególnie wysokie wymagania beda stawiane przed
  pracownikami bibliotek. Personel musi byc
  wlasciwie przygotowany i dysponowac odpowiednim
  poziomem wiedzy, umiejetnosci i potencjalu
  twórczego, by sprostac wyzwaniom XXI wieku.

25
.

• Dziekuje za uwage