Dia 1

1

Brief aan een middelmatige man
Prof. Dr. J. Dohmen
2

INHOUD Brief van een middelmatige man
(2010) Brief Inleiding 1. Zelfontplooiing
uitdaging of valkuil? 2. Leven in de
posttraditionele orde 3. Lessen van een
samoerai 4. De zorg voor zichzelf als moderne
levensstijl 5. Alternatieven voor de
levenskunst 6. Brief aan een middelmatige man
Prof. Dr. J. Dohmen
3

ACHTERGROND DE LIBERALE TIJDSGEEST Jonathan
Frantzen VRIJHEID (ROMAN 2010) Hij had geen
flauw benul van wie hij was en wat hij met zijn
leven aan moest. Alles wat op zijn weg kwam,
dwong hem in een richting die hem de enige juiste
leek, maar zodra zich dan weer iets nieuws
aandiende, dwong dat hem in een heel andere
richting, die ook de enige juiste leek. Er was
geen ordenende structuur, geen perspectief
waarbinnen hij zichzelf kon oriënteren, hij kwam
zichzelf voor als een balletje in een
flipperkast, dat maar voort bleef rollen om het
rollen zelf.
Prof. Dr. J. Dohmen
4

Het idee om zijn huwelijk eraan te geven en
opnieuw te beginnen met Lalita, had hem
onweerstaanbaar geleken, tot hij zich zich
herkende in die oudere collega uit Jessicas
verhaal, een van die talloze blanke Amerikaanse
mannen die recht meenden te hebben op meer, en
meer en meer, en dat maakte er opeens een
romantische vorm van Amerikaans imperialisme van,
iets jongs en exotisch willen hebben omdat het
artikel van eigen bodem niet langer voldeed. Wie
was hij? Wat moest hij toch met zijn leven
aanvangen?
Prof. Dr. J. Dohmen
5

Zogenaamde vrijheid ik voel me vrij, maar wat
kan ik ermee? Hoe kan ik met mijn eigen vrijheid
uit de voeten? Hoe moet ik mijn leven
vormgeven? Hoe moet ik nu verder? Wat kan ik
bijdragen aan de samenleving?
Prof. Dr. J. Dohmen
6

Houellebecq over het liberalisme De vrijheid
lijkt me een mythe Alles in onze wereld is
toeristisch geworden. In de vakantie moet je het
ervan nemen. Zo heb je cultuurvakanties,
gastronomische vakanties, maar ook seksueel
toerisme, soms onder het mom van cultuur en
gastronomie. De sekstoerist koopt twee weken
geluk, zo moet je het zien. Twee weken geluk, de
rest van het jaar moet hij zich kapot werken.
Prof. Dr. J. Dohmen
7

BRIEF VAN EEN MIDDELMATIGE MAN
Prof. Dr. J. Dohmen
8

DE BRIEF Mijn leven lang heb ik heel goed willen
zijn in iets, willen uitblinken in het een of
ander, me willen onderscheiden van
anderen, waardering willen oogsten voor iets dat
ik beter kan dan anderen. Ik ben nu 50 en ik heb
in de loop der tijd wel wat talentjes bij mezelf
ontdekt, ik ben een beetje goed in dit en dat,
maar verder ben ik niet gekomen en dat is niet
genoeg. Zeg niet dat ik mijn streven moet
loslaten, want dat is gemakkelijker gezegd dan
gedaan. Het zou immers betekenen dat ik mij moet
neerleggen bij mijn middelmatigheid. Dat is erg
moeilijk. Misschien wel net zo moeilijk als
onder ogen zien waarom ik zo graag heel goed wil
zijn in iets. Accepteren? T.van H. (50, man),
Amsterdam (Ingezonden brief voor de rubriek Wat
zou u doen? Dilemmas, in Volkskrant Magazine,
21 maart 2009, pagina 6.)
Prof. Dr. J. Dohmen
9
Middelmatigheid

• Middelmatigheid is een relatiebegrip,
• tussen 2 uitersten
• Functioneel in onderwijs, sport etc
• Heel andere betekenis in alledaagse leven
• een loser zijn! (geen status, roem, geld,
  succes..)

10

• De neoliberale levensstijl
• status
• roem
• bling bling
• zogenaamde Top Prestaties
• carrière / succes

Prof. Dr. J. Dohmen
11

De winnaar de Marlboro Man
Prof. Dr. J. Dohmen
12

Dodelijke cocktail
Prof. Dr. J. Dohmen
13

Een ander ideaal sociale zelfontplooiing Wat
betekent het jezelf te ontwikkelen, te bilden?
Hoe doe je dat? Met welke (waarden)oriëntatie
doe je dat? Hoe worden we meer dan louter
calculerende en consumerende burgers?
Prof. Dr. J. Dohmen
14

Deel 1 De posttraditionele orde
Prof. Dr. J. Dohmen
15

Het einde van de traditionele orde
Prof. Dr. J. Dohmen
16

• Fundamentele wijzigingen in de laatmoderne
  samenleving
• Welke zijn de bepalende veranderingen in de
  laatmoderne samenleving?
• De markt
• Expertsystemen
• Media

Prof. Dr. J. Dohmen
17

De markt Een groot deel van ons actuele leven
draait om geld, goederen en dienstverlening.
Prof. Dr. J. Dohmen
18

De opkomst van wetenschappelijke en
technologische expertsystemen
Prof. Dr. J. Dohmen
19

Mediamaatschappij
Prof. Dr. J. Dohmen
20

• Van emancipatie naar levensstijl
• Losmaking van de ketenen van het verleden
• Bestrijden van onrechtvaardige verhoudingen
  tussen groepen mensen en tussen individuen
  onderling
• De opkomst van het principe van zelfbeschikking

Prof. Dr. J. Dohmen
21

Life politics Emancipatiepolitiek Wie is
mijn onderdrukker? Levenspolitiek Wie ben ik,
wie wil ik zijn, en hoe moet ik leven? De
strijd om de betekenis van de eigen identiteit.
Prof. Dr. J. Dohmen
22

Het gevecht om een eigen leven Er bestaat in
het westen nauwelijks een meer verspreid
verlangen dan dat om een eigen leven te leiden.
Als een reiziger in Frankrijk, Finland, Polen,
Zwitserland, Engeland, Duitsland, Hongarije,
Amerika of Canada zou vragen wat mensen daar
werkelijk beweegt en wat ze willen bereiken, dan
kan het antwoord zijn meer geld, werk, liefde,
God of wat dan ook, maar het zou ook in
toenemende mate de belofte van een eigen leven
zijn. Het is amper overdreven om te zeggen
dat het dagelijks gevecht om een eigen leven te
leiden de collectieve ervaring van de westerse
wereld is geworden. (Beck en Beck-Gernsheim,
2002, 22).
Prof. Dr. J. Dohmen
23

A life of ones own in a runaway world
Prof. Dr. J. Dohmen
24
gebrek aan morele helderheidinstitutionele
complexiteit (de onoverzichtelijke organisatie
van de samenleving)

• De improvisatiemaatschappij
• complexiteit zonder richting
• HANS BOUTELLIER
• Gebrek aan morele helderheid
• Institutionele complexiteit
• De noodzaak van permanente improvisatie

Prof. Dr. J. Dohmen
25

BESCHAVING OF BARBARIJ? Onze
improvisaties variëren van fanatiek structureren
tot hopeloos geklungel, van schitterende
harmonie tot ík rotzooi maar wat aan.. (27)
Prof. Dr. J. Dohmen
26

Welke levenspolitiek? Het dagelijks gevecht
om een eigen leven te leiden is de collectieve
ervaring van de westerse wereld is geworden.
(Beck en Beck-Gernsheim, 2002, 22). Hoe kunnen
laatmoderne individuen dat gevecht om hun eigen
identiteit met succes voeren?
Prof. Dr. J. Dohmen
27

DRIE ASPECTEN VAN LEVENSPOLITIEK EXPERTISE, EIGEN
STIJL, RELATIES
Prof. Dr. J. Dohmen
28

• Wie is mijn expert?

Prof. Dr. J. Dohmen
29

• Wie is mijn expert?
• Wat is mijn levensstijl?

Prof. Dr. J. Dohmen
30

• Wie is mijn expert?
• Wat is mijn levensstijl?
• Met wie verbind ik mij?

Prof. Dr. J. Dohmen
31

Kansen voor het laatmoderne individu Democratie
Welvaart Veiligheid Onderwijs Risicos
Heteronomie Inauthenticiteit hedonistisch gebrek
aan engagement wie was hij, wat moest hij toch
met zijn leven beginnen.
Prof. Dr. J. Dohmen
32

Deel 2. Het antwoord van Michel Foucault
Levenskunst!
Prof. Dr. J. Dohmen
33

Het concept van de levenskunst Het woord
levenskunst ars vitae bestaansethiek,
zelfbeheer, toewijding aan jezelf, toeeigening
van jezelf, zelfstilering, zelfontplooiing
zelfwerkzaamheid en, hoe kan het tegenwoordig ook
anders zelfmanagement. Zorg voor zichzelf, een
omschrijving die teruggaat op het Latijnse cura
sui.
Prof. Dr. J. Dohmen
34

De Bestaansethiek van Michel Foucault Waarom
zou niet iedereen een kunstwerk van zijn leven
kunnen maken? Waarom is die lamp, dit huis wel
een kunstwerk en mijn leven niet? (Foucault,
1983, 64) Hoezo eigen levensstijl?
Prof. Dr. J. Dohmen
35

Wijziging (de wending van Foucault) Aanvankelij
k heb ik misschien te veel nadruk gelegd op
overheersings- en machtstechnieken. Gaandeweg
ben ik steeds meer geïnteresseerd geraakt in de
interactie tussen het zelf en anderen in de
technieken van persoonlijke beheersing,
(Foucault, 1995, 40)
Prof. Dr. J. Dohmen
36

Socrates Een leven zonder zelfonderzoek is het
niet waard geleefd te worden. Het zou mooi
zijn als wijsheid iets was dat zou kunnen stromen
van iemand die vol is, naar iemand die leger is.

Prof. Dr. J. Dohmen
37

Een cultuur van het zelf De zorg voor
zichzelf die bij Socrates in hoog aanzien stond,
is door de filosofie in het middelpunt
geplaatst van de levenskunst die filosofie
pretendeert te zijn. en heeft .. de omvang en
vormen aangenomen van een werkelijke cultuur van
het zelf. Hieronder dient men te verstaan dat de
zorg voor zichzelf als beginsel algemene
verspreiding vond.
Prof. Dr. J. Dohmen
38

EEN ANDERE LAATMODERNE ETHIEK De zorg voor
zichzelf is voor de Grieken niet! pas ethisch
omdat het om zorg voor de ander gaat. De zorg
voor zichzelf is in zichzelf al ethisch. Ze
brengt echter complexe verhoudingen tot anderen
met zich mee, doordat dit ethos van de vrijheid
ook een manier is om voor anderen zorg te
dragen. (Michel Foucault)
Prof. Dr. J. Dohmen
39

Structuur van zelfzorg De relatie tot jezelf
(rapport à soi), zorg voor jezelf Waarvoor?
Waarom? Hoe? Waartoe?
Prof. Dr. J. Dohmen
40

Zorg voor zichzelf Aandachtig waarnemen,
reflecteren dan wel overdenken, fantaseren en je
verbeelden, gevoelens hebben, verlangens
koesteren, echt willen, evalueren, besluiten,
oefenen, timen en handelen
Prof. Dr. J. Dohmen
41

Zelfkennis Ken jezelf Zelfonderzoek Wie ben
ik? Waar kom ik vandaan? En hoe sta ik er nu
voor? Waar wil ik naartoe?
Prof. Dr. J. Dohmen
42

Oefenen De zorg voor de eigen handelingsbekwaamhe
id
Prof. Dr. J. Dohmen
43

Morele oriëntatie het zoeken naar, uitvinden en
scheppen van je eigen morele oriëntatie. Wat
voor leven wil ik leiden? Wat vind ik waardevol
en wat niet? Welke verlangens vind ik minder van
belang en welke tellen en zijn de moeite?
Prof. Dr. J. Dohmen
44

Timing Als je niet vrijwillig over het leven
nadenkt, word je er door het leven wel toe
gedwongen. Die ervaring doe ik telkens opnieuw op
in het ziekenhuis waar ik sinds enkele jaren
werk. Daar liggen veel mensen die plotseling heel
diep over het leven moeten nadenken. Dat hadden
ze ook veel eerder kunnen doen! (Schmid, 2000,
21).
Prof. Dr. J. Dohmen
45

• POSTTRADITIONELE GESITUEERDHEID
• RATRACE
• Je moet actief zijn
• Inventief zijn,
• Met veel hulpbronnen,
• Je eigen ideeën ontwikkelen,
• Sneller en creatiever zijn
• (A life of ones own in a runaway world. Beck)

Prof. Dr. J. Dohmen
46

Levenskunstenaars zijn jongleurs Kunnen omgaan
met tegenstrijdige informatie, dialogen kunnen
voeren, vaardigheid in onderhandelen,
compromisbereidheid, conflictbeheersing,
timing.
Prof. Dr. J. Dohmen
47

Vrijheidspraktijk De ethiek van de zorg voor
zichzelf als vrijheidspraktijk (1983) Hegel
vrij zijn is niets, vrij worden is
alles. Vrijheid moet je leren Moderne mensen
kunnen alleen autonoom, vrij worden in concrete
leerprocessen vrijheidspraktijken
Prof. Dr. J. Dohmen
48

• Vrijheidspraktijk
• Vrijheid is altijd gesitueerde, contextuele
  vrijheid
• Vrijheid is altijd relatieve vrijheid
• Vrijheid is bovendien altijd relationele vrijheid
• Vrijheid leren is een duurzame, levenslange
  opdracht
• Zelfontplooiing is geen voltooiing of perfectie.

Prof. Dr. J. Dohmen
49

Levenskunst, zelfzorg en Motivatie NACHTTREIN
NAAR LISSABON HANDWERK VAN DE VRIJHEID
Prof. Dr. J. Dohmen
50

Harry Frankfurt Split level
self Verlangens of wensen, volities, wensen over
concrete wensen en verlangens.
Prof. Dr. J. Dohmen
51

• Articuleren, begrijpen en beoordelen
• Het handwerk van de vrijheid
• Articulatie
• Begrijpen
• Beoordelen

Prof. Dr. J. Dohmen
52

• Conclusie motivatie
• De menselijke levensloop wordt op tal van
  manieren bepaald
• maatschappelijke omstandigheden
• persoonlijke gesitueerdheid
• biografie
• vaardigheden
• Motivatie
• ONTDEKKEN WAT WE ECHT WILLEN EN
• ERACHTER GAAN STAAN

Prof. Dr. J. Dohmen
53

5. SLOTOVERWEGINGEN LEVENSKUNST Souci de
soi / zorg voor zichzelf Op zoek gaan naar een
eigen levenshouding Relatie onderhouden met
jezelf, Zelfbeheer/ toewijding aan jezelf /
coping Leren omgaan met het leven voorspoed
en tegenspoed, conflicten, ambiguiteiten
Sociale zelfontplooiing Schmid bewuste poging
de tijd van leven niet zomaar voorbij te laten
gaan
Prof. Dr. J. Dohmen
54

• Misverstanden over levenskunst
• Zelfzorg is egoïsme en narcisme (antwoord
  zelfzorg is juist de poging om deze beide al te
  menselijke neigingen te voorkomen)
• Zelfzorg is navelstaren (antwoord zelfzorg is
  juist een moraal van denken, oriënteren, doen en
  laten)
• Zelfzorg is puur zelfgericht (antwoord nee, het
  gaat om juiste afstemming op de ander)
• Zelfzorg is almachtsstrategie (antwoord
  zelfzorg is juist het ontdekken van grenzen en
  leren je daartoe te verhouden).

Prof. Dr. J. Dohmen
55

• MEER MISVERSTANDEN
• Zelfzorg is overbodig, lifestyle voldoet
  (antwoord u bent slachtoffer van de markt we
  hebben een beter leven nodig)
• Zelfzorg is elitair, dat kan alleen de blanke
  rijke middenklasse (antwoord iedereen heeft het
  nodig en niemand beschikt er vanzelf over. Zie
  Socrates Het zou mooi zijn als wijsheid iets
  was dat zou kunnen stromen van iemand die vol is,
  naar iemand die leger is.)
• Politiek is veel belangrijker het gaat om
  sociale arrangementen (antwoord zulke
  arrangementen scheppen nog lang geen goede
  praktijken. Zonder zelfzorg geen burgerschap).

Prof. Dr. J. Dohmen
56

• ALTERNATIEVE ETHIEKEN
• De deugdethiek (After Virtue / MacIntyre, 1981)
  afwending van het moderne individualisme en roep
  om terugkeer naar een klassieke gemeenschap.
• De zorgethiek (In a different voice / Gilligan
  1982) kritiek op het liberale autonomie denken
  en pleidooi voor een relationele moraal in termen
  van zorg en aandacht.
• De presentie-ethiek gebroken levens kennen geen
  levenskunst of zelfzorg
• De bestaansethiek/levenskunst (Le souci de soi/
  Foucault 1984) kritiek op het liberale
  individualisme en pleidooi voor een
  bestaansethiek en zelfzorg
• De capability approach (The fragility of
  goodness, Nussbaum 1986) eerste aanzet van de
  opbouw van een positieve moraal op basis van
  ontwikkelen van mogelijkheden.

Prof. Dr. J. Dohmen
57

Brief aan een MM geïntegreerde
bestaansethiek Reflectie, vaardigheden,
oriëntatie Integratie empathie Integratie
deugden Zelfzorg én zorg voor de ander Sociale
zelfontplooiing
Prof. Dr. J. Dohmen
58

DE BRIEF Mijn leven lang heb ik heel goed willen
zijn in iets, willen uitblinken in het een of
ander, me willen onderscheiden van
anderen, waardering willen oogsten voor iets dat
ik beter kan dan anderen. Ik ben nu 50 en ik heb
in de loop der tijd wel wat talentjes bij mezelf
ontdekt, ik ben een beetje goed in dit en dat,
maar verder ben ik niet gekomen en dat is niet
genoeg. Zeg niet dat ik mijn streven moet
loslaten, want dat is gemakkelijker gezegd dan
gedaan. Het zou immers betekenen dat ik mij moet
neerleggen bij mijn middelmatigheid. Dat is erg
moeilijk. Misschien wel net zo moeilijk als
onder ogen zien waarom ik zo graag heel goed wil
zijn in iets. Accepteren? T.van H. (50, man),
Amsterdam (Ingezonden brief voor de rubriek Wat
zou u doen? Dilemmas, in Volkskrant Magazine,
21 maart 2009, pagina 6.)
Prof. Dr. J. Dohmen
59

De middelmatige man Wie is de middelmatige
man, wat is hij voor iemand? Kent hij zichzelf
goed? Wat verstaat hij onder middelmatigheid?
Heeft hij zijn verlangens onderzocht en zijn wil
gevormd? Heeft hij zich geoefend? Wat wil hij
echt? Kortom heeft hij zijn persoonlijkheid
bewust in een bepaalde richting ontwikkeld?
Prof. Dr. J. Dohmen
60
Antwoord aan De middelmatige man

• - Doe aan zelfbeheer (zelfkennis, oefeningen,
  wilsvorming)
• - herijk je relaties welke rol speelt de ander
  voor jou?
• - Wat is je horizon. Hoe en waarop oriënteert
  jij je?

61

• Toepassingen levenskunst voor jongeren
• Jongeren worstelen met de invulling van hun
  positieve vrijheid
• Verhouding tot gezag
• Indeling van hun tijd studie, werk,vrije tijd,
  leeftijd kairos,
• Genotsmiddelen
• Lichaam kleding, gezondheid, seksualiteit
• Plaats in de peergroep
• Authenticiteit wat vinden ze werkelijk van
  belang?
• deugden (gewoontes) en waarden
• Omgang met internet en techniek (mobieltjes..)

Prof. Dr. J. Dohmen
62

• Levenskunst voor ouderen
• leren omgaan met van de tweede levenshelft
• Teruggetrokken leven of in het volle leven
  blijven staan?
• Ambitieus, actief werkzaam zijn of gericht op
  het hier en nu?
• Sober en eenvoudig zijn of leven in welstand en
  luxe?
• Mild of streng zijn voor jezelf?
• Gefragmenteerd en spanningsvol leven, of min of
  meer geïntegreerd?
• Worstelen met de eindigheid en bang zijn voor de
  dood, of leven in gemoedsrust?

Prof. Dr. J. Dohmen
63

Vindica te tibi neem jezelf in
beheer!
Prof. Dr. J. Dohmen