D

1
Dünyadaki Rekabetçi Enerji Piyasasi Uygulamalari
Egitim Programi27 Aralik 2004, Ankara
2
GÜNDEM

• 1. Dünyadaki Rekabetçi Elektrik Piyasasi
  Uygulamalari
• ABD, Arjantina, Avustralya
• 2. Avrupa Birligi Elektrik Iç Piyasasi Hukuki ve
  Stratejik Çerçeveleri
• 3. Avrupadaki Rekabetçi Elektrik Piyasasi
  Uygulamalari
• Iskandinav Ülkeleri, Fransa, Almanya, Slovenya,
  Romanya
• 4. Bölgesel Pazar ve Sinir Ticareti
• ECSEE

3
Elektrik Piyasasinda Terminoloji Sikintisi
Iste bir kürek dolusu yeni is daha.

• Simdi buradakilerin hepsini yapmami mi
  bekliyorsun?
• Sadece çok önemli olanlari yap.

• Hiç kullanilmayan kisaltmalari tespit et.
• Bu bir önemli olanidir.

4
Elektrik Piyasasi Yapisi
Dengeleme Piyasasi
Dengeleme
Dengeleme
Sistem Isletmecisi
Yan Hizmetleri
Yan Hizmetleri
Kisit
Kisit
Ikili Anlasmalar
Ikili Anlasmalar
Tedarikçi Satici Broker
Spot Piyasa Islemleri
Tedarik Anlasmasi
Spot Piyasa Islemleri
Gün Öncesi (Spot) Piyasasi
Spot Piyasa Islemleri
Piyasa Isletmecisi
5
Dünyada elektrik üretimi birincil kaynakta kömür
bas sirada olsa da çevre kirliligi az oldugundan
dogal hizla büyümektedir.
Dünyada Elektrik Üretimi
Yakit Cinsine Göre Dünyada Elektrik Üretimi
(milyar kWh)

• Elektrik üretimi birincil kaynaklar
• Kömür
• Dogal Gaz
• Uranium (Nukleer)
• Yenilenebilir
• Su (Hidro)
• Rüzgar
• Günes
• Petrol ve Fuel Oil
• ABDde yeniden insa edilen/insa edilmekte olan
  santrallari 90dan fazlasi dogal gaz
  santrallardir.

Kaynak EIA, Annual Energy Outlook, 2003
6
Elektrik Santral Ekonomisi
Yük Egrisi
Puant Santrallar (düsük yatirim maliyeti, düsük
verimlilik, az personel, ve yüksek yakit maliyeti)
Orta veya Çevrim Santrallar
Yük (MW)
Baz Yük Santrallar (yüksek yatirim maliyeti,
yüksek verimlilik, çok sayda personel, ve düsük
yakit maliyeti)
0
20
40
60
80
100
Toplam çalisma saat si
7
Elektrik Santral Ekonomisi
Yatirim Maliyeti
Baz Yük Santrallar
Yüksek
Düsük
Puant Yük Santrallar
Marjinal Maliyeti
Düsük
Yüksek
8
Ideal Elektrik Temini
Yan Hizmetler
Dengeleme ve Yan Hizmetler
Sabit Gerilim
Sabit Frekans
Ideal Elektrik
Satin AlinabilirFiyat
Rekabete Dayali Piyasa
9
Reform ve Yeniden Yapilandirma Hedefleri ve
Uygulamalari
10
Kim Neyi Düsünür?
Sistem Güvenligi - Mühendis Fiyat
Volatilite - Siyasetçi Piyasa Hakim
Gücü - Düzenleme Kurumu Ekonomik
Verimlilik - Ekonomist
11
Reform Asamalari ve Modelleri
Özellikleri Model 1 Tekel Model 2 Tek Alici Model 3 Toptan Satis Piyasasinda Rekabet Model 4 Perakende Satis Piyasasinda Rekabet
Tanimi Her seviyede tekel Üretimde rekabet-Tek Alici Üreimde rekabet ve perakendeciyi seçme özgürlügü Üreimde rekabet ve son tüketiciyi seçme özgürlügü
Üretimde Rekabet YOK VAR VAR VAR
Tedarikçi Seçme Özgürlügü YOK YOK VAR VAR
Son Tüketici Seçme Özgürlügü YOK YOK YOK VAR
12
Elektrik Piyasasi Evrimi
Islem hacmi (tüketimin si olarak)
Emtia piyasasinin alti asamasi (kavramsal)
Asama 5 Spekülasyon asamasi
Asama 4 Piyasasnin hizli büyüme asamasi
Asama 3 Piyasa genisleme asamasi

Asama 2 Piyasa kurulma asamasi
Asama 1 Piyasa öncesi asama

900
Finansal (Türevler)
800
700
Asama 6 Olgunluk asamasi
600
500
400
300
200
Spot
100
Zaman
0
13
Elektrik Piyasasi Evrimi
Customer Revenue and Profitability
CustomerService Requirements
Channel Asset Leverage
Collaborative Value Creation
14
Dünyadaki Rekabetçi Elektrik Piyasalari
Alberta
Ontario
New Brunswick
AVRUPA
NEISO
MISO
CAISO
PJM
Korea
ERCOT
Japan
NYISO
Colombia
Singapore
Philippines
South Africa Power Pool
Brazil
Chile
Australia
Argentina
Tek Piyasa
Px
New Zealand
Gün Öncesi Piyasasi
Px
15
Dünyadaki Büyük Elektrik Piyasalari
ERCOT
National Grid(Ingiltere)
16
ABD Elektrik Iç Piyasalari
IMO 25,269
AESO 7,800
ISONE 25,158
NYISO 30,983
PJM 63,726
CAISO 45,900
ERCOT 60,157
17
ABD Elektrik Iç Piyasalari
Puant Yük (MW) Noktasal Fiyatlama Rekabetçi Perakende Piyasasi Kapasite Piyasasi
California ISO 46,000 2007 Yok Yok
Grid West (NWPP Area) 58,000 3 yil Yok Yok
Alberta Electric System Operator 9,000 Yok Var Ileride Düsünülyor
SPP 48,000 2005 Yok
ERCOT 60,000 Var Yok
MISO 110,000 2005 Yarim Yok
Ontario Market Operator 25,000 Yok Var Gelistirilmekre
PJM 110,000 1998 Var Var. Yeni Gelistirilmekte
NYISO 31,000 2001 Var Var. Yeni Gelistirilmekte
ISO-NE 25,000 2003 Var Var. Yeni Gelistirilmekte
Entergy 22,000 Yok Yok Yok
18
ABD FERC Standart Piyasa Tasarimi (SMD)

• Gün Öncesi (Spot) Piyasasi
• Gerçek Zamanli Piyasa
• Noktasal Marjinal Fiyatlama
• Kisit Yönetimi

19
PJM Piyasasi Ortalama Fiyatlar (/MWh)
Gün Öncesi
Gerçek Zamanli
20
Arjantina Toptan Satis Elektrik Piyasasi (WEM)
NOA
NEA
Toplam Kurulu Güç 20.372 MW Toplam
Tüketim 71.818 GWh
CUYO
LITORAL
CENTRO
GBA
Toptan Satis Elektrik Piyasasi (WEM) Kayitli
Kurulu Güç 19.513 MW Tüketim Miktari 68.757
GWh Puant Yük 12.730 MW
BUENOS AIRES
COMAHUE
PATAGONICO
21
Arjantina Toptan Satis Elektrik Piyasasi (WEM)
22
Arjantina Toptan Satis Elektrik Piyasasi (WEM)

• Spot Piyasa
• Kisa Dönemli Marjinal Maliyete Dayali
• Saatlik Marjinal Fiyat
• Kapasite Ödemesi (10/MWh haftada 90 saat)
• Saatlik Noktasal Fiyatlama
• Yan Hizmetleri Ödemesi

23
GÜNDEM

• 1. Dünyadaki Rekabetçi Elektrik Piyasasi
  Uygulamalari
• ABD, Argentina, Australia
• 2. Avrupa Birligi Elektrik Iç Piyasasi Hukuki ve
  Stratejik Çerçeveleri
• 3. Avrupadaki Rekabetçi Elektrik Piyasasi
  Uygulamalari
• Iskandinav Ülkeleri, Fransa, Almanya, Slovenya,
  Romanya
• 4. Bölgesel Pazar ve Sinir Ticareti
• ECSEE

24
Hukuki ve Stratejik Çerçeveler
Avrupa Komisyonu Direktifleri
Elektrik Piyasasi Kanunu No4628
ECSEE(GDAET)
Bölgesel Entegrasyon Stratejisi
Strateji Belgesi
Atina Memorandum 2002 2003
CEER/EFET (DADK/AETF)
Ulusal Piyasa Tasarimi (DUY)
Standart Bölgesel Piyasa Tasarimi
Gün Öncesi Piyasasi
25
Avrupa Komisyonu Direktifleri

• 2003/54/EC sayili Direktif, AB elektrik iç pazari
  ortak kurallarini tanimlayan 96/92/EC sayili
  Direktifin yerine geçmistir.
• 1228/2003 sayili Yönetmelik (The Regulation)
  elektrik sinir ticareti için sebekeye erisim
  sartlarini tanimlar.
• 1229/2003/EC sayili karar trans-Avrupa enerji
  sektör sebekeleri için yol gösterici bilgileri
  içeren 1254/96/EC sayili kararin yerine
  geçmistir.

26
2003/54/EC sayili Direktif

• Temmuz 2004 tarihine kadar tüm mesken disi
  tüketicilere piyasanin açilmasi,
• Temmuz 2007 tarihinde piyasanin tam açilmasi,
• Temmuz 2004 tarihine kadar iletimin, Temmuz 2007
  tarihine kadar dagitimin hukuki ayristirmalarinin
  yapilmasi,
• Üçüncü Taraf Erisimini düzenlemesi,
• Yaygin hizmet zorunlulugu,
• Arz güvenligini izleme
• gibi konular yer almaktadir.

27
2003/1228/EC sayili Yönetmelik (Regulation)

• Iletim Ücretleri (giris\çikis)
• Kisit Yönetimi (esit taraflar arasinda ayrim
  yapmaksizin ve piyasaya dayali)
• Sistem Isletmeciler Arasi ortak maliyet karsilama
  mekanizmasi (gerçeklesen akis, standart fiyatlama
  metodu)
• gibi konularda ana ilkeleri,
• Detayli prosedürler için yol gösterici bilgileri
  içermektedir.

28
Atina Memorandum

• Güney Dogu Avrupa Ülkeleri tarafindan imzalanan
  Atina Memorandumu, Güney Dogu Avrupa Piyasasi
  kurulmasi için önemli bir esas teskil etmektedir.
  
• Bu memorandumu imzalayarak Avrupa Birligine üye
  olmayan ülkeler, Avrupa Birligi Enerji Iç
  Piyasasina uyumlu bir Enerji Piyasasi kurmak
  üzere Avrupa Birligi üye ülkeleri ile birlikte
  hareket edecekler.

29
Liderlik Çerçevesi
Avrupa Komisyonu
Ticari Mekanizmalari
Düzenleme ve Izleme
Piyasa Gelistirme
Sistem Isletme ve Güvenligi
ETSO (AISI)
UCTE (EIKB)
EFET (AETF)
CEER (AEDK)
Sistem Isletmecisi Yeniden Yapilandirma Klavuzu
Isletme Standartlari
Verimli Ticaret Klavuzu
GDA Bölgesi Standart Piyasa Tasarimi
30
CEER(AEDK)in Öngördügü Standart Piyasa Tasarimi
Enterkonnektör
31
GÜNDEM

• 1. Dünyadaki Rekabetçi Elektrik Piyasasi
  Uygulamalari
• ABD, Arjantina, Avustralya
• 2. Avrupa Birligi Elektrik Iç Piyasasi Hukuki ve
  Stratejik Çerçeveleri
• 3. Avrupadaki Rekabetçi Elektrik Piyasasi
  Uygulamalari
• Iskandinav Ülkeleri, Fransa, Almanya, Slovenya,
  Romanya
• 4. Bölgesel Pazar ve Sinir Ticareti
• ECSEE

32
Bati Avrupa Elektrik Piyasalari
Fiziksel Piyasa Büyüklügü (TWh) Hukuki Piyasa Açiklik Orani () Tedarikçi degistirme orani (2002 yili büyük sanayi tüketiciler) Toptan Satis Piyasa Büyüklügü (tahmini TWh)
Iskandinav Ülkeleri 390 100 gt 50 1900
Almanya 490 100 20 2500
Fransa 440 68 15 250 - 500
Ingiltere 335 100 15 2000
Hollanda 105 100 20 300
Ispanya 205 100 20 150 - 200
Italya 300 78 15 ---
Kaynak Avrupa Komisyonu (EC)
33
Avrupadaki Büyük Elektrik Piyasa Isletmecileri

• Iberia (OMEL/OMIP)
• Spot, gün-içi ve dengeleme. (Forwards)
• Amsterdam (APX)
• Spot
• UK (UKPX / IPE)
• Spot ve forward piyasalari.
• Iskandinav Ülkeleri (Nord Pool)
• Spot ve finansal forward piyasalari
• Polonya (PPX)
• Spot piyasa
• Almanya (EEX)
• Spot, forward
• Fransa (PowerNext)
• Spot, forward
• Italya (GME)
• Spot
• Slovenya (Borzen)
• Spot
• Avusturya (EXAA)

• Romanya (OPCOM)
• Spot piyasa 1.1.2005

Nordic
Nord Pool
ESBNG/EirGrid
Moscow
Eastern Europe
UKPX/IPE
Northern Europe
EEX
PPX
Apx
PowerNext
EXAA
Borzen
OPCOM
BSREC
OMIP
OMEL
GME
Ankara
Southern Europe
Spot ve Forward
Planli veya EB ile Ilgilenen
34
Fransa Toptan Satis Elektrik Piyasasi
Fransa Elektrik Sektörü Deger Zinciri
Perakende Son Tüketici
Mesken (30 milyon, 300TWh)
Toptan Satis Piyasa
Dagitim EDF 170 dagitici
EDF Üretimleri
Serbest Tüketici (3 milyon)
Sanayi Tüketici
Bagimsiz Üretim
CNR 3000 MW SNET 2500 MW VPP 6000 MW Shem
770 MW
35
Fransa Toptan Satis Elektrik Piyasasi Yapisi
36
Ingiltere Piyasasi Ortalama Sistem Fiyatlari
37
Almanya Elektrik Piyasasi (EEX)
MWh / hafta
Euro / MWh
Toplam Almanya elektrik tüketiminin 10
38
Slovenya Elektrik Sistemi

• Avusturya ve Italya baglantilarda kapasite kisiti
  mevcut

Üretim Kapasite 2400 MW 2004 Yili Üretimi 10,0
TWh (tahmini) 2004 Yili Tüketim 12,7 TWh
(tahmini)
39
Slovenya Elektrik Piyasasi Fiyatlari
2002 731 MWh EUR 24.33/MWh 2003 1060 MWh
EUR 36.93/MWh 2004 1035 MWh EUR 28.46/MWh
DAY AHEAD MARKET 2003 1060 MWh EUR
36.93/MWh 2004 823 MWh EUR 28.96/MWh
40
Elektrik Borsasi Ana Fonksyonlari Borzen
(Slovenya)
POWER EXCHANGE
Gün Öncesi Piyasasi
Öncelikli Üretim Piyasasi
Yan Hizmetler Piyasasi
Dengeleme Piyasasi
Biomass Piyasasi
Iletim Hakki Piyasasi
41
Iskandinav Ülkeleri (Nordpool) Piyasasi Gelismesi
1 Ekim 2000 Norveç, Isveç, Finlandiya, Danimarka
42
Iskandinav Ülkeleri (Nordpool) Piyasasi Yapisi
System Isletmecisi (TSO)
The Nordic Power Exchange - Nord Pool
Ticaret ve Clearing Islemleri fiziksel ve
finansal
Saatler Içinde
Gün Öncesi
4 yil kadar öncesi

• Dengeleme
• Gerçek zamanli üretim ve
• Tüketimin dengelenmesi
• Dengeleme Birimlerinin
• ölçülen ve program degerler
• üzerinden uzlastirmasi

Spot Piyasa Fiziksel Teslimat Planlanan
Denge Saatlik Sözlesmeler Elspot (ve Elbas) Nord
Pool Spot AS Tarafindan isletiliyor. Clearing
hizmetleri Nord Pool Clearing ASA
tarafindan verilmektedir.
Finansal Piyasa Fiyat hedging (fiziksel Spot
sözlesmeler için) Risk Yönetimi Finansal
sözlesmeler Elspot fiyatlara dayali
ürünler Günlük--yillik sözlesmeler, Options Nord
Pool ASA tarafindan isletiliyor.
43
Iskandinav Ülkeleri (Nordpool) Piyasasi Fiyatlari
44
GÜNDEM

• 1. Dünyadaki Rekabetçi Elektrik Piyasasi
  Uygulamalari
• ABD, Arjantina, Avustralya
• 2. Avrupa Birligi Elektrik Iç Piyasasi Hukuki ve
  Stratejik Çerçeveleri
• 3. Avrupadaki Rekabetçi Elektrik Piyasasi
  Uygulamalari
• Iskandinav Ülkeleri, Fransa, Almanya, Slovenya,
  Romanya
• 4. Bölgesel Pazar ve Sinir Ticareti
• ECSEE

45
Organised wholesale markets

• Over the counter intermediated wholesale market
• Brokers

Eligible customers

• Retail market
• Suppliers
• Producers
• Traders

• Over the counter direct wholesale market
• Producers
• Traders

46
Avustralya)
47
GÜNDEM

• 1. Dünyadaki Rekabetçi Elektrik Piyasasi
  Uygulamalari
• ABD, Argentina, Australia
• 2. Avrupa Birligi Elektrik Iç Piyasasi Hukuki ve
  Stratejik Çerçeveleri
• 3. Avrupadaki Rekabetçi Elektrik Piyasasi
  Uygulamalari
• Iskandinav Ülkeleri, Fransa, Almanya, Slovenya,
  Romanya
• 4. Bölgesel Pazar ve Sinir Ticareti
• ECSEE

48
Avrupa Birligi Içerisinde Potansiyel Bölgesel
Pazarlari
49
ECSEE (Güney Dogu Avrupa Enerji Toplulugu)

• Avrupa Komisyonu tarafindan koordinasyonu
  saglanan Güney Dogu Avrupa Enerji Toplulugu (The
  Energy Community of South East Europe (ECSEE))
  asagidaki ülkelerden olusacaktir.
• ABye Üye Ülkeler Avusturya, Yunanistan,
  Macaristan, Italya, Slovenya
• ABye Aday Ülkeler Arnavutluk, Bosna Hersek,
  Bulgaristan, Hirvatistan, Makedonya, Romanya,
  Sirbistan, Türkiye ve Kosova
• Gözlemci Moldova.

50
ECSEE Ülkeleri
HUN
AUS
ITA
Nufüsu gt 130 mil. Toplam elektrik tüketimi
gt330 TWh
SLO
ROM
CRO
BH
SER
MN
BUL
MKD

ALB
TUR
GRE
51
ECSEE Bölgesel Piyasa Durumu - I

• UCTE Üye Ülkeler
• Eski Üye Ülkeler (UCTE 2. Zone)
• Slovenya
• Hirvatistan
• Sirbistan
• Montenegro
• Makedonya
• Yunanistan
• Yeni Üye Ülkeler
• Bulgaristan
• Romanya
• Türkiye UCTEye giris hazirliginda ve GDA
  Ülkeleri ile izole bölge modunda enerji
  alis-verisinde bulunmaktadir.

52
ECSEE Bölgesel Piyasa Durumu - II

• AB ve GDA Ülkeleri Konsolide Enerji Pazari
  Kuracak
• (15/12/2004)
• BRÜKSEL, Belçika -- AB 14 Aralik Sali günü,
  Güneydogu Avrupa ülkeleri, Kosova ve Moldavya ile
  kitanin büyük bölümünü içine alacak bir konsolide
  enerji pazari kurma amaçli anlasmayi imzalama
  karari verdi. Anlasmada 25 üye ülkenin yani sira
  Arnavutluk, Bosna-Hersek, Bulgaristan,
  Hirvatistan, Makedonya, Moldavya, Romanya,
  Sirbistan-Karadag, Türkiye ve BM yönetimindeki
  Kosova eyaleti arasinda bir "enerji toplumu"
  kurulmasi hedefleniyor. Yaz aylarinda imzalanacak
  olan belge, bölgeye Orta Asya ve Hazar
  bölgesinden gelecek enerji kaynaklari için daha
  ucuz bir rota da saglayacak.
• Öte yandan Sali günü, AB ulastirma bakanlari
  Avrupa Komisyonu'na Bati Balkan ülkeleri ile
  Avrupa Ortak Havacilik Alani konulu müzakereleri
  baslatma tavsiyesinde bulundular. Görüsmelere
  Arnavutluk, Bosna-Hersek, Makedonya,
  Sirbistan-Karadag ve Kosova eyaleti katilacak.
  (AP, HINA, ATA - 14/12/04)

53
ECSEE Ticari Mekanizmalari

• Bölgesel pazarda kisit yönetimi ve sinir
  ticaretine iliskin kurallarin tanimlanmasi
  gerekmektedir.
• ETSO (AISI)nun Avrupadaki sinir ticareti için
  gelistirmis oldugu sistem Güney Dogu Avrupa için
  uyarlanabilir.
• Avrupadaki Sistem Isletmecileri ve Elektrik
  Borsalari Avrupadaki elektrik piyasalarinin
  birlestirilmesi için bir sistem gelistirmek
  amaciyla is birligi içindedirler.

54
ECSEE Bölgesindeki Sinir Ticareti Mevcut Durum - I

• GDAda Mevcut Sinir Ticareti
• Toplam GDA Talebin 9
• Türkiye ve Yunanistanla yapilan ticaret eklenirse
  14
• Ana ihracatçilar Bosna Hersek, Bulgaristan ve
  Romanya
• Diger ülkeler net ithalatçilar

• Ilerideki Sinir Ticareti
• Arnavutluk, Bosna Hersek, Montenegrodaki hidro
  kapasite
• Bulgaristan ve Türkiyedeki termik kapasite
• Kosovodaki termik potansiyel
• Makedonyadaki kapasite eksikligi
• Yunanistanin yaz puantlari
• UCTE 1. bölge, Centrel

55
ECSEE Bölgesindeki Sinir Ticareti Mevcut Durum -
II

• Ocak 2004 tarihinden itibaren ETSO CBT 2003
  esasina göre ve 2. senkron bölgedeki çogu ülkeyi
  kapsayan sanal uygulamaya baslanmistir.
• Tercih edilen bazi ticari güzergahlari takip
  eden klasik transit sözlesmeler halen
  yürürlüktedir.

56
Sinir Ticareti ve UCTE

• UCTEde Iletim Hakki açik ihalesi çogunlukla
  kullanilir.
• Piyasa bölünme kullanilmiyor, ancak ilgi var.
• UCTEe bagli Sistem Isletmecisi yerel Sebeke
  Yönetmeliklerine göre iletim limitlerini (n-1)
  esasina dayanarak hesaplar.

57
UCTE Piyasa Deneyimi

• Yük dagitimi için açik/seffaf tarifeler ve
  kurallar ticareti arttiriyor
• Tarife yapisi Iskandinav Bölge ile ayni esasa
  dayali
• Her bir Sistem Isletmecisi kendi bölgesi için
  tarife hesaplar
• Ülkelerarasi sinir ücreti yok
• Kayiplar için ortaklasa karsilama çözümü
• Akis döngüsü (loop) problemleri çözme çalismalari
  devam etmektedir.
• Bölgesel Power Exchange için Piyasa Birlestirme
  modelleri düsünülmekte
• Bölgedeki PXlarin fiyatlarini toplamakta
• PXlar arasi enerji ticareti hesaplamakta
• Kisiti piyasa bölme metoduyla çözmekte
• Her bir yerel PX fiyat/yük dagitimi hesaplamasi
  için PXlar arasi yük dagitimi kullanilmakta

58
Hedeflenen UCTE Kontrol Bloklari
UA
SK
MD
A
H
SLO
RO
HR
BiH
Ser
I
BG
BG
Mon
MK
AL
PMUM/TEIAS
GR
TR
59
(No Transcript)