B

1
BÀI 4 XÃ H?I HÓA

• QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH CÁI TÔI

2
I. XÃ H?I HÓA LÀ GÌ?

• Khái ni?m Quá trình hình thành ý th?c trong cách
  ?ng x? c?a con ngu?i du?c g?i là quá trình xã h?i
  hóa. Hay, quá trình xã h?i hóa là quá trình mà
  trong dó chúng ta có th? ti?p nh?n n?n van hóa
  c?a xã h?i, có th? h?c du?c cách suy nghi và ?ng
  x? h?p v?i d?c trung c?a xã h?i.
• Trong quá trình xã h?i hóa, cá nhân thu th?p kinh
  nghi?m xã h?i và h?c các chu?n m?c, khuôn m?u m?t
  cách t? nhiên mà không ch?ng d?i l?i du?c.

3
Ð?nh nghia quá trình xã h?i hóa

• Neil Smelser (M?), XHH là quá trình mà trong dó
  cá nhân h?c cách th?c hành d?ng tuong ?ng v?i vai
  trò c?a mình d? ph? v? t?t cho vi?c th?c hi?n các
  mô hình hành vi tuong ?ng v?i h? th?ng vai trò mà
  cá nhân ph?i dóng trong cu?c d?i mình
• Fichter dã xem "XHH là m?t quá trình tuong tác
  gi?a ngu?i này và ngu?i khác, k?t qu? là m?t s?
  ch?p nh?n nh?ng khuôn m?u hành d?ng và s? thích
  nghi v?i nh?ng khuôn m?u
• Nhà XHH ngu?i Nga G.Andreeva, dã nêu du?c c? hai
  m?t c?a quá trình xã h?i hoá
• M?t m?t, cá nhân ti?p nh?n kinh nghi?m xã h?i
  b?ng cách thâm nh?p vào xã h?i, vào h? th?ng xã
  h?i
• M?t khác, cá nhân tái s?n xu?t m?t cách ch? d?ng
  b?ng các m?i quan h? thông qua vi?c h? tham gia
  vào các ho?t d?ng và thâm nh?p vào các quan h? xã
  h?i.

4
Các giai do?n c?a quá trình xã h?i hoá.

• Giai do?n xã h?i hoá ban d?u c?a d?a tr? trong
  gia dình
• Giai do?n xã h?i hoá di?n ra trong nhà tru?ng
• Giai do?n con ngu?i th?c s? bu?c vào xã h?i
• Ranh gi?i gi?a các giai do?n trên không ph?i lúc
  nào cung rõ ràng mà ch? mang tính u?c l?. T?c là
  nó không du?c phân chia m?t cách r?ch ròi theo
  ki?u giai do?n này k?t thúc thì giai do?n khác
  m?i du?c b?t d?u. Vì trong th?c t? cu?c s?ng, cá
  nhân có th? dã di làm, dã có gia dình, nhung v?n
  ti?p t?c h?c t?p và có nhi?u v?n d? ph?c t?p n?y
  sinh ? co quan hay trong quan h? v? ch?ng, h? v?n
  tìm d?n cha m? d? tìm m?t l?i khuyên. Nhu v?y,
  quá trình xã h?i hoá ch? ch?m d?t khi cu?c s?ng
  c?a chúng ta ch?m d?t mà thôi.

5
Giai do?n xã h?i hoá ban d?u c?a d?a tr? trong
gia dình

• Môi tru?ng gia dình là môi tru?ng xã h?i hóa quan
  tr?ng b?c nh?t c?a cá nhân, b?i vì h?u h?t cá
  nhân d?u sinh ra và l?n lên trong gia dình, ch?u
  s? giáo d?c v? nh?ng quan ni?m dúng, sai c?a
  riêng gia dình và các phuong cách ?ng x? chu?n b?
  cho vi?c gia nh?p xã h?i l?n hon. Có th? xem gia
  dình nhu m?t ti?u van hóa, v?i n?n giáo d?c, l?i
  s?ng, truy?n th?ng c?a gia dình, v.v.. mà cá nhân
  s? ti?p nh?n các d?c di?m này.
• Tuy nhiên, s? ?nh hu?ng c?a gia dình thu?ng là
  không chính th?c và không có ch? dích, vì nó là
  s?n ph?m c?a s? tuong tác qua l?i gi?a nh?ng
  ngu?i s?ng g?n gui nhau v? m?t tinh th?n và th?
  ch?t. S? ti?p thu trong giai do?n d?u c?a quá
  trình xã h?i hóa này không don thu?n thông qua
  nh?ng l?i ran d?y, mà còn thông qua các hành vi
  c?a thành viên trong gia dình

6
Giai do?n xã h?i hoá di?n ra trong nhà tru?ng

• Du?i mái tru?ng, tr? con du?c h?c t?p và vui choi
  và d?n d?n tr? thành m?t con ngu?i c?a xã h?i
  thông qua ho?t d?ng thu nh?n nh?ng ki?n th?c ban
  d?u v? ý th?c trách nhi?m và xã h?i, thông qua
  giao ti?p và d?n d?n hình thành các m?i quan h?
  xã h?i.
• Theo các nhà xã h?i h?c, tru?ng l?p không ch? don
  thu?n là co s? d? truy?n d?t ki?n th?c khoa h?c
  co b?n v? t? nhiên, van hóa - kinh t? - xã h?i
  làm n?n t?ng cho cu?c s?ng sau này, mà còn là các
  co quan xã h?i chính y?u. Khi d?a tr? d?n tru?ng,
  nó không ch? h?c các ki?n th?c, mà h?c c? nh?ng
  qui t?c và cách th?c xác d?nh hành vi.

7
Giai do?n con ngu?i th?c s? bu?c vào xã h?i

• Cá nhân tham gia vào xã h?i thu?ng du?i d?ng
  thành viên c?a nhóm (t? nhóm sinh viên, d?ng
  nghi?p, nhóm nghiên c?u, sáng tác,... d?n thành
  viên c?a các h?i doàn, các t? ch?c chính th?ng
  c?a xã h?i). Lúc này, quá trình xã h?i hóa c?a cá
  nhân du?c th? hi?n thông qua các chu?n m?c chính
  th?c (c?a xã h?i) hay không chính th?c (c?a
  nhóm).
• Ðây là m?t quá trình ph?c t?p và ch?ng chéo hon
  nhi?u so v?i hai giai do?n tru?c (gia dình và nhà
  tru?ng), và thu?ng là m?t quá trình liên t?c và
  kéo dài d?n su?t d?i. Khi dó, cá nhân th?c hi?n
  m?t lúc nhi?u vai trò khác nhau trong các nhóm xã
  h?i và trong toàn xã h?i (làm ch?ng, v?, viên
  ch?c).

8
II. S? HÌNH THÀNH CÁI TÔI C?A CÁ NHÂN

• Thông qua quá trình xã h?i hóa, m?i cá nhân d?n
  d?n nh?p tâm nh?ng giá tr? và chu?n m?c xã h?i và
  d?n d?n bi?n chúng thành nh?ng giá tr? chu?n m?c
  c?a riêng mình.
• S? cá nhân hóa các giá tr? chân lý, xã h?i và qui
  t?c ?ng x? d? bi?n con ngu?i thành ch? th? xã h?i
  này chính là quá trình hình thành cái tôi c?a
  con ngu?i, hay nói cách khác, cái tôi chính là
  k?t qu? c?a quá trình xã h?i hóa.

9
1. Co s? hình thành cái tôi c?a con ngu?i

• Ngu?i ta thu?ng d? c?p d?n Cái tôi nh?m nói
  kinh nghi?m c?a các cá nhân trong quá trình xã
  h?i hóa cung nhu nh?ng d?c trung nhân cách c?a cá
  nhân ?y trong quá trình tuong tác xã h?i.
• Theo Talcot Parsons (1954), ?ng x? c?a con ngu?i
  thu?ng d?a trên 4 c?p d?
• C?p d? van hóa, liên quan d?n nh?ng truy?n th?ng,
  ch?ng h?n nhu thi?t ch? hay các giá tr? chu?n m?c
• C?p d? xã h?i, liên quan d?n t? ch?c và bao hàm
  nh?ng khái ni?m nhu nhóm, d?a v?, vai trò
• C?p d? nhân cách, g?n li?n v?i cái tôi và nh?ng
  khái ni?m mô t? v? cái tôi cung nh?ng nh?ng kinh
  nghi?m cá nhân.
• C?p d? cá nhân, liên h? t?i sinh v?t sinh lý, co
  th?.

10
Co s? hình thành cái tôi c?a con ngu?i (tt)

• B?n c?p d? trên d?u thu?c khía c?nh ?ng x? c?a
  con ngu?i, và qua quá trình xã h?i hóa, con ngu?i
  s? không ng?ng h?c t?p, c?i thi?n mình d? linh
  h?i du?c nh?ng k? v?ng d?i v?i hành vi và giá tr?
  mà xã h?i dó th?a nh?n.
• Tuy nhiên, s? ki?m soát c?a xã h?i b?ng các ch?
  tài ch? là t? bên ngoài (ng?ai t?i), các thành
  viên trong xã h?i luôn t? tìm cách di?u ch?nh
  hành vi c?a mình d? phù h?p v?i nh?ng ph?n ?ng dã
  du?c trù li?u tru?c.

11
2. S? phát tri?n c?a cái tôi

• S? phát tri?n c?a cái tôi, theo lý thuy?t bi?u
  tu?ng, là quá trình cá nhân h?c h?i d? dáp ?ng
  l?i các kì v?ng c?a ngu?i khác v? cách th?c h?
  dánh giá b?n thân và th? hi?n mình.
• Cái tôi du?c phát tri?n thông qua s? tác d?ng qua
  l?i v?i nh?ng ngu?i khác, du?c h? dánh giá, hu?ng
  d?n. Cái tôi mang tính ph?n chi?u và du?c Cooley
  (1922) mô t? thông qua hình tu?ng cái tôi trong
  guong cá nhân th?c hi?n hành vi nào dó và có
  th? t? quan sát hành vi c?a mình thông qua ph?n
  ?ng c?a cá nhân khác, sau dó lí gi?i nh?ng dánh
  giá ph?n ?ng dó v? nh?ng hành vi c?a mình.

12
S? phát tri?n c?a cái tôi (tt)

• Nh? quá trình cái tôi trong guong, cá nhân hi?u
  du?c cái tôi c?a mình và ph?n ?ng tuong d?i v?i
  nh?ng dánh giá (dù chính xác hay không), b?ng s?
  x?u h? ho?c gi?n d? (khi nh?n du?c nh?ng ph?n ?ng
  tiêu c?c), ho?c t? hào (khi nh?n du?c ph?n ?ng
  tích c?c. Nh?ng ph?n ?ng c?a ngu?i khác là co s?
  cho s? dánh giá l?i b?n thân mình, và cung là co
  s? d? cá nhân ý th?c v? chính b?n thân mình (cái
  tôi).

13
M?t s? lí thuy?t v? s? hình thành cái tôi

• Lý thuy?t sinh h?c xã h?i
• Lý thuy?t hình thành nhân cách theo l?a tu?i
• Lý thuy?t Freud
• Lý thuy?t v? d?o d?c
• Lý thuy?t tuong tác bi?u tu?ng v? s? hình thành
  cái tôi (George Herbert Mead kh?i xu?ng nam 1934)
• Trong khuôn kh? c?a lý thuy?t tuong tác bi?u
  tu?ng, G. Mead còn d? ra nh?ng khái ni?m v?
  nh?ng ngu?i khác nói chung, và nh?ng ngu?i
  khác có ý nghia

14
Lý thuy?t sinh h?c xã h?i

• Cho r?ng nh?ng y?u t? di truy?n dóng vai trò
  quy?t d?nh hành d?ng con ngu?i, ví d? nhu quan
  di?m v? phân lo?i ch?ng t?c cho r?ng s? khác bi?t
  ch?ng t?c quy?t d?nh s? khác bi?t trong trí l?c,
  s?c kkh?e c?a con ngu?i và vì v?y có ngu?i thông
  minh, có ngu?i ngu d?n.
• Nh?ng quan di?m này d? dàng b? bác b? b?ng phát
  tri?n ph?n x? có di?u ki?n, và nh?ng nghiên c?u
  v? lí thuy?t hành vi cho th?y quá trình xã h?i
  hóa m?i là quan tr?ng (ví d? nh?ng d?a tr? b? cô
  l?p không phát tri?n bình thu?ng du?c), y?u t?
  sinh v?t ch? dóng vai trò là di?u ki?n c?n nhung
  chua d? quy?t d?nh hành vi c?a con ngu?i.

15
Lý thuy?t hình thành nhân cách theo l?a tu?i

• Jean Piaget (1896-1980) quá trình hình thành
  nhân cách c?a con ngu?i tr?i qua 4 giai do?n
• Giai d?an c?m giác (0-2 tu?i), nh?n th?c th? giác
  b?ng các giác quan qua ti?p xúc mang tính v?t
  ch?t
• Giai do?n ti?n thao tác (2-7 tu?i), nh?n th?c
  thông qua bi?u tu?ng và ngôn ng?, d?a tr? phân
  bi?t tu tu?ng và th?c t?i khách quan b?ng cách
  cho mình là trung tâm
• Giai do?n thao tác c? th? (7-11 tu?i), b?t d?u lý
  lu?n nhung d?a vào nh?ng tình hu?ng c? th? ch?
  chua nâng lên m?c tr?u tu?ng
• Giai do?n lý lu?n hình th?c (11 tu?i tr? lên), có
  tu duy tr?u tu?ng cao, có th? hình dung kh? nang
  c?a th?c t?

16
Lý thuy?t Freud

• Do Etik Emikson sáng l?p (ông là h?c trò c?a
  Freud), chú ý d?n quá trình h?c h?i trong vi?c
  hình thành nhân cách con ngu?i.
• Ông cho r?ng s? hình thành cái tôi c?a con ngu?i
  là m?t quá trình xã h?i, trong dó cá nhânl?a ch?n
  và c? g?ng b?t chu?c hành vi ngu?i l?n ho?c nh?ng
  ngu?i mình ngu?ng m? (quá trình c? g?ng d?ng nh?t
  hóa Identification).
• Quá trình này kéo dài su?t cu?c d?i c?a con
  ngu?i, nhung nh?ng khía c?nh co b?n nh?t và quan
  tr?ng nh?t du?c hình thành t? th?i ?u tho

17
Lý thuy?t v? d?o d?c

• Do Lowtence Kolbeng (h?c trò c?a Jean Piaget)
  sáng l?p, chú ý quá trình hình thành nhân cách v?
  m?t d?o d?c, thông qua 3 giai do?n
• Giai do?n ti?n qui u?c, trong dó hành vi d?o d?c
  cá nhân ch?u s? chi ph?i c?a các tiêu chu?n ch?
  tài (khen thu?ng hay tr?ng ph?t)
• Giai d?an qui u?c, hi?u du?c cái dúng cái sai c?a
  lu?t l? hay lu?t pháp
• Giai do?n h?u qui u?c, cá nhân phân bi?t du?c
  nh?ng qui chu?n c?a lu?t pháp và các nguyên t?c
  d?o d?c. Lí thuy?t này b? phê phán là không chú
  tr?ng d?n s? khác bi?t gi?a các n?n van hóa và
  khác bi?t gi?i tính

18
Lý thuy?t tuong tác bi?u tu?ng v? s? hình thành
cái tôi

• Ðua ra s? gi?i thích v? cách th?c cá nhân h?c t?p
  d? dáp ?ng l?i các k? v?ng c?a ngu?i khác và cách
  th?c h? t? dánh giá v? b?n thân mình m?i khi b?
  ph?n ?ng.
• Cái tôi hình thành nh? s? tuong tác v?i ngu?i
  khác và nó quy?t d?nh cách th?c hành d?ng trong
  quan h? xã h?i.
• Cái tôi v?a là ch? th? (vì là tác nhân c?a hành
  d?ng), v?a là d?i tu?ng (vì có th? nhìn chính
  mình qua ph?n ?ng c?a ngu?i khác). Quá trình này
  du?c phân tích thông qua khái ni?m ph?n ?ng cái
  tôi trong guong

19
Cái tôi trong guong

1. Cá nhân th?c hi?n hành vi và du?c m?i ngu?i xung
   quan quan sát và ph?n ?ng l?i,
2. Cá nhân ti?p nh?n và lý gi?i nh?ng ph?n ?ng c?a
   ngu?i khác d?i v?i ?ng x? c?a mình,
3. Sau dó, cá nhân ph?n ?ng l?i v?i nh?ng dánh giá
   c?a nh?ng ngu?i khác b?ng s? kiêu hãnh hay x?u h?

20
nh?ng ngu?i khác nói chung, và nh?ng ngu?i
khác có ý nghia

• Khi cá nhân s?ng trong xã h?i và du?c kì v?ng m?t
  s? vai trò nào dó.
• K?t h?p nh?ng vai trò du?c k? v?ng này du?c g?i
  là nh?ng ngu?i khác nói chung, theo dó khi cá
  nhân dóng m?t vai trò nào dó, cá nhân cung coi
  mình nhu ngu?i khác (ví d? cô bé dóng vai cô b?o
  m?u d? cham sóc các búp bê) và thông qua dó làm
  cá nhân hi?u ngu?i khác hon (cô bé khi dóng vai
  cô b?o m?u ph?i làm nh?ng công vi?c phù h?p v?i
  vai trò b?o m?u, t? dó hình thành ý ni?m v? thái
  d?, hành vi ?ng x? c?a ngu?i b?o m?u).
• Tuy nhiên, d?i v?i nh?ng ngu?i có kh? nang t?o ra
  ?nh hu?ng d?i v?i hành vi c?a cá nhân (cha m?n,
  anh ch?, b?n thân, th?y cô), cá nhân ý th?c v?
  nh?ng ngu?i này nhu là nh?ng ngu?i khác có ý
  nghia, và c? g?ng làm di?u gì dó d? v?a lòng h?,
  mong mu?n tuân theo l?i khuyên hay hu?ng d?n c?a
  h?, t? dó hình thành nhân cách