Title: YERKABUGUNUN MALZEMESI TASLAR
1YERKABUGUNUN MALZEMESI TASLAR
- Yerkabugu olusumlari ve özellikleri farkli olan
taslardan yapilmistir. - Taslar tabiatta mevcut olan inorganik maddeler
olarak bilinen minarellerin bir araya gelmesi ile
olusur - Bir tas tek bir minarelden meydana geldigi gibi
birden fazla minarelden meydana gelebilir örnegin - Kalker- kalsit minarelinden
- Granit-kuvarsfeldispatmika minarellerinden
- Minarellerin ekonomik deger arz edenlerine maden
denir - Minarel homojen olup bir kimyasal formül ile
gösterilebilen kati ve inorganik maddelere
denir. - Kayalarin geçirimliligi erimeye karsi direnci
gibi özellikleri ile duruslarin yer sekillerin
olusmasinda gelismesinde önemli etkileri vardir. - Yer sekillerini toprak ve bitki örtülerini
yerlesme ve tarim hayati gibi cografi olaylarin
açiklanmasinda taslarin özelliklerinden
yararlanilir. - Kayalari inceleyen bilim dalina
PETROGRAFI(LITOLOJI) denir - En yumusak tas türü TALK en sert tas türü ELMAS
tir.
2PÜSKÜRÜK (MAGMATIK-KATILASIM) TASLAR
- Yerin derinliklerindeki eriyik halde maddelerden
olusan magmanin bulundugu yerden hareket ederek
yeryüzüne veya yeryüzüne yakin çesitli yerlerine
sokulup soguyarak katilasmasi sonucu olusur - Katilasim kayalar diger bütün taslarin kökenini
olusturur - ÖZELLIKLERI
- Yapilari kristallidir(taneli)
- Tabakalanma yoktur
- Kütleler halindedirler
- Içlerinde fosil bulunmaz
- Asitten etkilenmezler
- Yerkabugunun 95 i püskürük taslardan olusur bu
oran bazen 25 e kadar düsebilir - Ülkemizde en çok andezit bazalt granit bulunur
3DIS PÜSKÜRÜK TASLAR
- Magmanin yeryüzüne çikarak sogumasi sonucu olusur
- Bu taslar yari kristallidir çikan magma hava ile
temasi sonucu çabuk sogumaya geçtiginden tam
kristallesme olmaz - Sekilsizdir az sayida büyük kristal bulunabilir
camsi bir yapi gösterirler - Ülkemizde en çok andezit bazalt granit yaygindir
- Baslicalari liparit, volkancami(Obsidyen),
katrantasi, süngertasi, inci tasi(perlit)
,trakit, andazit, bazalt - Ülkemizde Diyarbakir surlari siyah bazalttan
Ankara kalesi pembe andezitten yapilmistir
Andezite Ankara tasi da denir.
4- Bazalt Koyu gri ve siyah renklerde olan dis
püskürük bir tastir. Mineralleri ince taneli
oldugu için ancak mikroskopla görülebilir.
Bazalt demir içerir. Bu nedenle agir bir tastir.
Çok sert ve agir tasdir. Temellerde, yol, köprü
ve rihtim gibi yerlerde kullanilir. -
- Andezit Eflatun, mor, pembemsi renkli dis
püskürük bir tastir. Ankara tasi da denir.
Dagildiginda killi topraklar olusur. -
- Obsidyen (Volkan Cami) Siyah, kahverengi, yesil
renkli ve parlak dis püskürük bir tastir.
Magmanin yer yüzüne çiktiginda aniden sogumasi
ile olusur. Bu nedenle camsi görünüme sahiptir. -
- Volkanik Tüf Volkanlardan çikan kül ve irili
ufakli parçalarin üst üste yigilarak yapismasi
ile olusan taslara volkan tüfü denir.
5Andezit
6andezit
7Bazalt
8Perlit
9VOLKAN CAMI-OBSIDYEN
10VOLKAN CAMI-OBSIDYEN
11Tüf
12Tüf
13VOLKANIK TÜF
14Volkanlardan çikan malzemeler I
15IÇ PÜSKÜRÜK TASLAR
- Yerkabugu içindeki magmanin yeryüzüne çikmadan
katilasmasi ile olusur - Agir agir katilastiklarindan içindeki minareller
iri billuridir - En güzel örnegi Granittir. Ayrica siyenit,
diyorit, gabro - Yeraltinda olmalarina karsin dis kuvvetlerin
asindirmasiyla yeryüzüne de çikabilirler.
16GRANIT
17GRANIT
18GRANIT
19siyenit
20siyenit
21siyenit
22Gabro
23- Granit Iç püskürük bir tastir. Kuvars, mika ve
feldspat mineralleri içerir. Taneli olmasi
nedeniyle mineralleri kolayca görülür. Çatlagi
çok olan granit kolayca dagilir, olusan kuma
arena denir. -
- Siyenit Yesilimsi, pembemsi renkli iç püskürük
bir tastir. Adini Misirdaki Syene (Asuvan)
kentinden almistir. Siyenit dagilinca kil olusur. - Diyorit Birbirinden gözle kolayca ayrilabilen
açik ve koyu renkli minerallerden olusan iç
püskürük bir tastir. Iri taneli olanlari, ince
tanelilere göre daha kolay dagilir.
24- DAMAR TASLARI
- Magmanin damar seklinde bosluklarda sogumasi ile
olusur - Pigmatid, aplid
- PÜSKÜRÜK TÜFLER(VOLKAN TÜFLERI)
- Volkanizma sonucu yeryüzüne ulasan taslardir
- Volkan külü, volkan tüfü, volkan çakili, volkan
bombasi, yonutasi, anglomera(çakilkaya) - Ülkemizde Nevsehir de Ürgüp Göreme çevresinde
peribacalarinda volkanik tüfler yaygin olarak
görülür..
25Volkanlardan çikan malzemeler I
26Bazalt
Diorit
Andezit
Granit
Gnays
27TORTUL(SEDIMENT)TASLAR
- Bunlarin kaynagida magmadir ancak magmatik taslar
yeryüzüne ulasinca güneslenme, akarsu ve rüzgar
asindirmasi gibi çesitli dis olaylarla karsilasir - Bunun sonucunda denizlerde göllerde akarsu
boylarinda çöllerde tortulanma yolu ile kat kat
birikmis yada çökeltilerle olusmus taslardir. - ÖZELLIKLERI
- Yapilari kristalli taneli degildir
- Içlerinde fosil bulunabilir
- Tabakali bir yapidadirlar
- Asitten etkilenirler
- Fosiller bulunduklari ortam ile yaslari hakkinda
bilgi verirler.
28KIMYASAL TORTUL TASLAR
- Suda eriyebilen kayatuzu, kalker,jips gibi
kayalarin önce suda erimesi daha sonra
çökelmesiyle meydana gelen taslardir. - Traverten(kifikitas),sarkit dikit,tuz(kaya
tuzu),kireç tasi(kalker), tebesir,
dolomit,degirmentasi, çakmaktasi, boynuztasi
gibi. - Jips (Alçitasi) Beyaz renkli, tirnakla
çizilebilen kimyasal tortul bir tastir. Alçitasi
olarak da isimlendirilir. -
- Traverten Kalsiyum biokarbonatli yer alti
sularinin magara bosluklarinda veya yeryüzüne
çiktiklari yerlerde içlerindeki kalsiyum
karbonatin çökelmesi sonucu olusan kimyasal
tortul bir tastir. - Kalker (Kireçtasi) Deniz ve okyanus
havzalarinda, erimis halde bulunan kirecin
çökelmesi ve taslasmasi sonucu olusan tastir. - Çakmaktasi (Silex) Denizlerde eriyik halde
bulunan silisyum dioksitin (SIO2) çökelmesi ile
olusan tastir. Kahverengi, gri, beyaz, siyah
renkleri bulunur. Çok sert olmasi ve düzgün
yüzeyler halinde kirilmasi nedeniyle ilkel
insanlar tarafindan alet yapiminda kullanilmistir.
29Kalker
Kalker
30KIREÇTASI
31TRAVERTEN
32Sarkit
Dikit
33Sarkit,Dikit,Sütun
34(No Transcript)
35ORGANIK TORTUL TASLAR
- Canlilarin(insan hayvan bitki) öldükten sonra
kalintilarinin çökelerek birikmesi ve zamanla
taslasmasi sonucu olusur. - Mercan kalkeri, turba(yertezegi) ,linyit,
taskömürü, antrasit, asfalt, tebesir gibi - Mercan Kalkeri Mercan iskeletlerinden olusan
organik bir tastir. Temiz, sicak ve derinligin
az oldugu denizlerde bulunur. Ada kenarlarinda
topluluk olusturanlara atol denir. Kiyi
yakinlarinda olanlar ise, mercan resifleridir. -
- Tebesir Derin deniz canlilari olan tek hücreli
Globugerina (Globijerina)larin birikimi sonucu
olusur. Saf, yumusak, kolay dagilabilen bir
kalkerdir. Gözenekli oldugu için suyu kolay
geçirir. - Kömür Bitkiler öldükten sonra bakteriler
etkisiyle degisime ugrar. Eger su altinda kalarak
degisime ugrarsa, C (karbon) miktari artarak
kömürlesme baslar. C miktari 60 ise turba, C
miktari 70 ise linyit, C miktari 80 90 ise
tas kömürü, C miktari 94 ise antrasit adini
alir.
36Turba-Yertezegi
37Linyit
38Linyit yataklarimiz
39Taskömürü
40Oltu Tasi
41FIZIKSEL TORTUL TASLAR
- Akarsu rüzgar buzul ve dalgalarin yeryüzündeki
taslardan kopardiklari parçalarin çukur yerlerde
birikmesi ve dogal bir çimento ile yapismasi
sonucu olusur. - Yapisik taslar bres,konglomera(Çakilkaya)
,kumtasi(Gre) - Kil soyu taslar kil, mil, lös, kayagantasi, marn
- Daginik taslar kumlar, çakillar,tozlar, toprak
- Iri çakillardan olusanlara çakil tasi(
konglomera) - Kum tanelerinden olusanlara kum tasi(Gre)
- Kil tanelerinden olusanlara kil tasi(Sist)
- Fiziksel tortul taslar içindeki taneler eger
köseli ise Bres adi verilir. - NOT
- Volkanik olaylara bagli olanlar Krom, kursun,
demir, nikel, pirit ve manganez,kursun,
alüminyum, bakir gibi madenler magmada erimis
haldedir. - Organik tortulanmaya bagli olanlar Tas kömürü,
linyit ve petrol olusumu. - Kimyasal tortulanmaya bagli olanlar Kaya tuzu,
jips, kalker, borasit ve potas yataklarinin
olusumu.
42(No Transcript)
43(No Transcript)
44- Kiltasi (Sist) Çapi 2 mikrondan daha küçük olan
ve kil adi verilen tanelerin yapismasi sonucu
olusan fiziksel tortul bir tastir. -
- Kumtasi (Gre) Kum tanelerinin dogal bir çimento
maddesi yardimiyla yapismasi sonucu olusan
fiziksel tortul bir tastir. -
- Çakiltasi (Konglomera) Genelde yuvarlak akarsu
çakillarinin dogal bir çimento maddesi yardimiyla
yapismasi sonucu olusur.
45Lüle tasi
46BASKALASIM(MATEMORFIK) TASLAR
- Katilasim ve tortul kayalarin yüksek sicaklik ve
basinç altinda kalarak baskalasmasiyla olusan
kayaçlardir. - Basinç ve sicakligin etkisiyle taslarin fiziksel
ve kimyasal yapilari degisir sertlesir ve
renkleri koyulasir - ÖZELLIKLERI
- Yapilari kristallidir taneli
- Tabakali ve sert yapidadirlar
- Fosil bulundurmazlar
- Asitlerden etkilenmezler
47- Mermer Kalkerin yüksek sicaklik ve basinç
altinda degisime ugramasi, yani metamorfize
olmasi sonucu olusur. -
- Gnays Granitin yüksek sicaklik ve basinç
altinda degisime ugramasi yani metamorfize olmasi
sonucu olusur. -
- Filat Kiltasinin (sist) yüksek sicaklik ve
basinç altinda degisime ugramasi yani metamorfize
olmasi sonucu olusur. - Kalker--------Mermer
- Kil tasi--------Mikasist
- Kum tasi------Kuvarsit
- Granit---------Gnays
- Kömür----------Elmas
- Ayrica Serpantin,Amfibolit,Fillod gibi.
48Mermer
49Mermer
50Mermer
51Kasikçi Elmasi
Kasikçi Elmasi
Elmas
52Mikasist
Kuvarsit
53Kuvarsit
54Kuvarsit
55Kuvarsit
56Gnays
57Gnays
58 T A S L A R P Ü S K Ü R Ü K T A S L A R IÇ PÜSKÜRÜK TASLAR Yerkabugu içindeki magmanin yeryüzüne çikmadan katilasmasi ile olusur GRANIT,SIYENIT,DIYORIT,GABRO Yerkabugu içindeki magmanin yeryüzüne çikmadan katilasmasi ile olusur GRANIT,SIYENIT,DIYORIT,GABRO
T A S L A R P Ü S K Ü R Ü K T A S L A R DIS PÜSKÜRÜK TASLAR Magmanin yeryüzüne çikarak sogumasi sonucu olusur LIPARIT,VOLKANCAMI(OBSIDYEN),KATRANTASI SÜNGERTASI,INCITASI(PERLIT),TRAKIT ANDAZIT,BAZALT Magmanin yeryüzüne çikarak sogumasi sonucu olusur LIPARIT,VOLKANCAMI(OBSIDYEN),KATRANTASI SÜNGERTASI,INCITASI(PERLIT),TRAKIT ANDAZIT,BAZALT
T A S L A R P Ü S K Ü R Ü K T A S L A R DAMAR TASLAR Magmanin damar seklinde bosluklarda sogumasi ile olusur PEGMATIT APLIT Magmanin damar seklinde bosluklarda sogumasi ile olusur PEGMATIT APLIT
T A S L A R P Ü S K Ü R Ü K T A S L A R PÜSKÜRÜK TÜFLER Volkanizma sonucu yeryüzüne ulasan taslardir VOLKAN KÜLÜ,VOLKAN KUMU VOLKAN ÇAKILI(LAPILLI),VOLKAN BOMBASI YONUTASI,ANGLOMERA(ÇAKILKAYA TÜFÜ) Volkanizma sonucu yeryüzüne ulasan taslardir VOLKAN KÜLÜ,VOLKAN KUMU VOLKAN ÇAKILI(LAPILLI),VOLKAN BOMBASI YONUTASI,ANGLOMERA(ÇAKILKAYA TÜFÜ)
T A S L A R T O R T U L T A S L A R FIZIKSEL TORTUL TASLAR KIRINTI TASLAR Yapisik Taslar Akarsu rüzgar buzul ve dalgalarin yeryüzündeki taslardan kopardiklari parçalarin çukur yerlerde birikmesi ve dogal bir çimento ile yapismasi sonucu olusur. BRES,ÇAKILKAYA(KONGLOMERA) KUMTASI(GRE)
T A S L A R T O R T U L T A S L A R FIZIKSEL TORTUL TASLAR KIRINTI TASLAR Kil Soyu KIL,MIL LÖS,KIL TASI KAYAGANTASI(ARDUVAZ) MARN
T A S L A R T O R T U L T A S L A R FIZIKSEL TORTUL TASLAR KIRINTI TASLAR Daginik Taslar KÖSELI PARÇALAR KUMLAR, ÇAKILLAR TOZLAR,TOPRAK
59 KIMYASAL TORTUL TASLAR Suda eriyebilen kayatuzu, kalker,jips gibi kayalarin önce suda erimesi daha sonra çökelmesiyle meydana gelen taslardir. Traverten(kifikitas),sarkit dikit,tuz(kaya tuzu),kireç tasi(kalker), tebesir, dolomit,degirmentasi, çakmaktasi, boynuztasi
ORGANIK TORTUL TASLAR Canlilarin(insan hayvan bitki) öldükten sonra kalintilarinin çökelerek birikmesi ve zamanla taslasmasi sonucu olusur. Mercan kalkeri, turba(yertezegi) ,linyit, taskömürü, antrasit, asfalt, tebesir
BASKALASIM TASLAR Katilasim ve tortul kayalarin yüksek sicaklik ve basinç altinda kalarak baskalasmasiyla olusan kayaçlardir. Kalker--------Mermer Kil tasi--------Mikasist Kum tasi------Kuvarsit Granit---------Gnays Kömür----------Elmas Ayrica Serpantin,Amfibolit,Fillod gibi.
60ÖZET
- Soru Tas ne demektir?
- Cevap Yer kabugunun ana malzemesini olusturan
mineral ve organik kökenli kati maddelere tas
veya kayaç denir. - Soru Taslar olusum özelliklerine göre kaça
ayrilir? - Cevap Taslar, olusum özelliklerine göre 3e
ayrilir Bunlar - Püskürük (katilasim, volkanik) taslar,
- Tortul taslar,
- Baskalasim (metamorfik) taslar.
- 1. Püskürük (katilasim) taslar
- Soru Püskürük (katilasim) taslar nasil
olusmustur? - Cevap Yer kabugunun derinliklerinde, içinde
çesitli maddeler ve gazlar barindiran ergimis
yüksek sicakliktaki magma, yer kabugunun zayif
direnç alanlarindan yeryüzüne çikma egilimi
gösterir. Magmanin yeryüzüne çikmasi ya da
yeryüzüne yakin yerlere kadar sokulmasiyla
püskürük taslar olusur.
61- Soru Püskürük taslar olusumlarina göre kaça
ayrilir? - Cevap Püskürük taslar olusumlarina göre ikiye
ayrilir. Bunlar - Dis püskürük (yüzey) taslar
- Iç püskürük (derinlik) taslar
- Soru Dis püskürük taslar nasil olusmustur?
Özellikleri nelerdir? - Cevap Magmanin, yer kabugunun kirik ve
çatlaklarindan yeryüzüne çikarak sogumasiyla
olusan taslardir. Volkanik patlamayla çikan
materyaller havayla temas ederek hizla sogur. Bu
taslardan bir kismi volkanik faaliyet sirasinda
çevreye yayilan lavlarin, bir kismi volkanik
küllerin, bir kisma da iri parçalarin (volkan
bombasi) sogumasiyla olusur. - Hizli soguduklarindan ince tanelidir.
- En taninmisi bazalt ve andezittir.
- Soru Iç püskürük taslar nasil olusmustur?
Özellikleri nelerdir? - Cevap Magma, yeryüzüne sokulurken bazen üstteki
tabakalarin direncini kiramaz. Bu durumda
volkanik patlama gerçeklesmez magma, yeryüzüne
yakin yerlere kadar sokularak yavas yavas sogur.
Bu tür taslara derinlik taslari da denir. - Genellikle açik renklidir.
- Dis güçlerin üstteki tabakalari asindirmasiyla
yeryüzüne çikar. - En taninmisi granittir.
62- 2. Tortul Taslar
- Soru Tortul taslar nasil olusmustur?
- Cevap Tortul taslar su, rüzgâr veya buzullar
gibi dis güçler tarafindan tasinarak belirli
bölgelerde biriktirilen materyallerin
birlesmesiyle olusur. - Soru Tortul taslarin özellikleri nelerdir?
- Cevap Yeryüzündeki taslarin büyük kismini
olusturur. - Genellikle tabakalar halindedir.
- Içlerinde fosiller bulunabilir. (Fosil, bitki
ve hayvanlarin taslasmis kalinti ya da
izleridir). - Soru Tortul taslar kaça ayrilir?
- Cevap Tortul taslar üçe ayrilir. Bunlar
- Fiziksel (kirintili) tortul taslar
- Kimyasal tortul taslar
- Organik tortul taslar
- Soru Fiziksel tortul taslar nasil olusur?
Baslica örnekleri nelerdir? - Cevap Kayaç kirintilarinin dogal bir çimentoyla
birlesmesiyle olusur. Bu tür taslar olusurken,
küçük parçaciklarin kimyasal yapisinda herhangi
bir degisiklik olmaz. Baslicalari gre (kum
tasi), konglomera (çakil tasi), moren (buzul
tasi), bres (köseli kirintilarin birlesmesiyle
olusan tas) ve sist (kil tasi) tir.
63- Soru Kimyasal tortul taslar nasil olusur?
Baslica örnekleri nelerdir? - Cevap Suda çözünmüs halde bulunan maddelerin
belirli alanlarda üst üste tortulanmasiyla
olusur. Kalker, jips, kaya tuzu ve travertenler
ile yeralti magaralarindaki sarkit ve dikitler
kimyasal tortul taslardandir. - Soru Organik tortul taslar nasil olusur? Baslica
örnekleri nelerdir? - Cevap Canli kalintilarinin belirli alanlarda üst
üste birikerek taslasmasiyla olusur. Linyit,
kömür, mercan kalkerleri, tebesir organik tortul
taslardan bazilaridir. - 3. Baskalasim (Metamorfik) Taslar
- Soru Baskalasim taslar nasil olusmustur?
Özellikleri nelerdir? - Cevap Yer kabugunu olusturan püskürük ve tortul
taslarin degisiklige ugramasiyla olusur. Bu tür
taslar, basinç ve sicaklik kosullari degisince ya
da içlerine bazi sivi veya gazlar karisinca yeni
bir biçim alir. Baskalasim taslar digerlerine
göre daha serttir. - Soru Baslica metamorfik taslari nelerdir?
- Cevap Mermer kalkerin, gnays granitin, kuvarsit
kum tasinin, fillad kilin baskalasima ugramasiyla
olusur.
64- I. Karbonik asitli sularin içinde eriyik halde
bulunan kireç karbondioksit gazinin uçmasi
sonucu çökelirse ......... olusur. - II. Magmanin yerin derinliklerinde uzun bir zaman
katilasmasiyla ......... olusur. - III. Bitkisel maddelerin çok uzun süre basinç
altinda kalip baskalasmasiyla ......... olusur. - Yukaridaki cümlelerde bos birakilan yerlere
sirasiyla asagidakilerden hangisi yazilabilir? - I II III
- A) Traverten Granit Maden kömürü
- B) Kalker Mermer Petrol
- C) Traverten Bazalt Sist
- D) Konglomera Mermer Elmas
- E) Andezit Traverten Tebesir
65- Bitki ve hayvan kalintilarinin deniz yada göl
çanaklarinda birikmesiyle organik tortul kayalar
olusur. - Buna göre, asagidaki kayalardan hangisinin
jeolojik devirlerin belirlenmesinde kullanilacagi
söylenebilir? - A) Bazalt B) Taskömürü C) Andezit
- D) Mermer E) Alçitasi
66- Türkiye'de çikarilan asagidaki yeralti
zenginliklerinden hangisi volkanik kökenli
degildir? - A) Demir B) Krom C) Magnezyum
- D) Taskömürü E) Zimpara tasi
67- Kalker, jips ve Kaya tuzu gibi kayaçlarin yaygin
oldugu yerlere karstik yöre denir. - Buna göre asagidaki yerlerden hangisi karstik bir
yöredir? - A) Taseli Platosu
- B) Ürgüp-Göreme çevresi
- C) Ergene Havzasi
- D) Uludag Çevresi
- E) Igdir Ovasi
68- Granit, magmanin yerin derinliklerinde soguyup
katilasmasiyla olusmus bir kayaç türüdür. - Buna göre granit, olusumuna göre hangi kayaç
türüne örnektir? - A) Iç püskürük kayaçlar
- B) Organik tortul kayaçlar
- C) Kimyasal kayaçlar
- D) Baskalasim kayaçlari
- E) Dis püskürük kayaçlar
69- Yeryüzündeki taslarin dis etkenlerle parçalanmasi
ve belli yerlerde çökelmesi ile tortul kayaçlar
olusur. - Asagidakilerden hangisi tortul kayaçlardan
degildir? - A) Kalker B) Linyit C) Mermer
- D) Konglomera E) Jips
70- Bazi kayaçlar sular tarafindan kimyasal yolla
çözünebilirler. - Asagidakilerden hangileri bu kayaç grubu içinde
yer alir? - A) Gabro-Granit
- B) Kayatuzu-linyit
- C) Konglomera-sist
- D) Kalker -jips
- E) Tebesir -mermer