Title: Manu Keirse
1Kinderen en jongeren helpen bij verlies en
verdriet
- Manu Keirse
- Emeritus hoogleraar
- Faculteit Geneeskunde KU Leuven
2Wat in de kinderjaren het herte boeit en tooit
- Wat in de kinderjaren
- het herte boeit en tooit,
- blijft eeuwig in t geheugen
- en men vergeet het nooit.
- Als men t eenvoudig liedje
- van mijn kindsheid zingt,
- dan denk ik aan de liefde
- waarmee ik was omringd.
- Virginie Loveling
3Mijn eerste les over verlies en verdriet
- De eerste dag in het eerste studiejaar
- De hulpmeester van de klas
4Er waren een drie bomen.
5- Wanneer je blij bent, schouw dan diep in je hart,
en je zal zien dat enkel wat je smart gegeven
heeft, ook vreugde brengt. - Wanneer je verdrietig bent, blik dan opnieuw in
je hart, en je zal zien dat je weent om wat je
vreugde schonk. -
- Kahlil Gibran
6Kinderen verdriet besparen?
- Niet voor de school
- maar voor het leven leren wij.
7Een groene leerkracht
- Wat heb je daaraan als je verdriet bovenkomt in
de les - van wiskunde of aardrijkskunde en er een gele,
een - blauwe of een paarse leerkracht voor de klas
staat?
8Worden ze gezien?
- Niemand kwam voor Carmen.
- Aan Willem werd niets gezegd.
- Alle gesprekken een meter boven mijn hoofd.
- De meester vluchtte de klas in.
- Pieter had een witte zakdoek.
9Verlies verwerken is rouwarbeid
- 4 taken
- 1. werkelijkheid van het verlies onder ogen zien
- 2. pijn van het verlies ervaren
- 3. aanpassen aan de nieuwe werkelijkheid
- 4. opnieuw leren houden van
101. Werkelijkheid onder ogen zien
- gevoel dat het niet waar is
- de overledene zien
- eerste opdracht erkennen
- tweede opdracht verstaan en begrijpen
11Helpen bij eerste taak
- nauwkeurige uitleg
- uitleg meerdere keren herhalen
- antwoorden op alle vragen
- confrontatie met realiteit
- herhaald laten vertellen
12Groeten van overledene
- meenemen
- weerstand laten uitspreken
- voorbereiden op aanblik
- voorbereiden op reacties van volwassenen
- concreet gedrag aanmoedigen
- aandacht voor details
- warmte en genegenheid
13Informeren bij fatale ziekte in gezin
- ernstig ziek
- naam ziekte
- wat zal veranderen
- hoe zal worden gezorgd
- niet besmettelijk
- niemand schuldig
142. Ervaren van de pijn
- geen weg omheen
- omzeilen verlengt rouwproces
- bij alles dat herinnert aan verlies
- feestdagen zijn pijnlijke momenten
15Uitingsvormen van pijn
- lichamelijke reacties
- pijnscheuten die komen en gaan
- boosheid en opstandigheid
- Schuldgevoelens
- schaamte
16Ik heb geen verdriet. Ik ben verdriet!
17Helpen bij tweede taak
- naam blijven uitspreken
- confrontatie niet ontlopen
- belangstellend vragen hoe het gaat
- op antwoord wachten
- pijn ervaren in zorgzaam contact
- gevoelens normaliseren
- goedkope bemoediging vermijden
- luisteren hoe het voelt
183. aanpassen aan de nieuwe realiteit
- verschillend voor elk, als een vingerafdruk
-
- meer dan verlies van persoon, maar alles wat die
betekende aan contacten en ervaringen - bij fatale ziekte verlies van veiligheid in het
gezin - idealisering
19Helpen bij derde taak
- steeds opnieuw luisteren
- op verhaal komen in het leven door verhalen over
- beluisteren wat moeite kost
20Wie luistert nog?
- pestkring gevormd
- ik kon bij niemand terecht niet bij ouders,niet
bij vrienden, niet bij leraars - lerares in grootwarenhuis
- niemand op afspraakpunt schooldag na uitvaart
214. opnieuw leren houden van
- komen tot nieuwe verhouding met overledene
- mag ik nog vreugde beleven?
- durf ik nog houden van?
22Verwerken van verlies
- is afwerken van de vier taken
- is niet vergeten
- betekent niet over en voorbij
- komt terug op kruispunten in het leven
- als een schaduw
23Als een schaduw
- na vijftig jaar denk ik er nog elke dag aan
- geen vader om verloofde aan voor te stellen
- moeder missen bij de geboorte van eerste kind
- Fabienne in de winkel
24Komt terug op kruispunten van het leven
- Jakob had een B-attest.
- Laura liep wenend uit de turnles.
- Ouders van Jurgen kregen een C-attest.
25Pieter met de witte zakdoek
26- Kinderen zijn nog niet opgegroeide volwassenen.
- Volwassenen zijn groot geworden kinderen.
27Wat is anders bij kinderen?(1)
- persoonlijkheid en denken nog niet ontwikkeld
- letterlijk nemen
- capaciteit om gevoelens te verwoorden
- veiligheid nodig om verdriet te uiten
- slechts korte tijd met verlies bezig
- explosieve emoties
28Wat is anders bij kinderen?(2)
- spelen is dagelijkse arbeid
- beleven verschillende relaties
- verdriet midden in het leven
- behoefte te passen in groep van leeftijd
- lijden onder bescherming van volwassenen
- verlies van ouder is vaak dubbel verlies
29Tieners en adolescenten
- Noch kinderen, noch volwassenen.
- Neiging om zich stoer op te stellen.
- Verdriet babyachtig.
- Willen bij de groep van leeftijdsgenoten horen.
- Spanningsveld tussen afstand en afhankelijkheid.
- Weerstand om beroep te doen op volwassenen.
30Verdriet uit zich in
- Zich niet kunnen concentreren
- Niets kunnen onthouden
- Dalende schoolresultaten
- Irritatie, boosheid, agressie, moeilijk gedrag
- Uitgesteld verdriet
- Maar ook uitbundigheid, en zoveel meer
31Adequate reactie op verdriet van kinderen
- erkennen dat verdriet bestaat
- gevoelens ernstig nemen en accepteren
- troosten is niet zeggen dat ze zich zo niet mogen
voelen - Niet verwachten dat verdriet in tranen naar
buiten komt
32Echtscheiding is ook verlies
- 1/3 van de gezinnen
- en dus van de kinderen
- maken het mee.
33Scheiding ergst voor kinderen een mythe
- 1. opgroeien in een harmonieus gezin
- 2. een harmonieuze echtscheiding
- 3. een vechtscheiding
- 4. ganse jeugd in een conflictueus gezin
34Echtscheiding
- Tijdig informeren
- Uitleggen waarom
- Informeren wat er zal veranderen
-
- Verschil tussen echtelijke liefde en ouderliefde
- Toelating boos en verdrietig te zijn
- Positief beeld van beide ouders bewaren
35Wat moet ik zeggen?
36Wat hebben zij vanuit hun verdriet te zeggen?
37Wat schrijven?
- Moeder van lerares sterft.
- Jongeren leren iets te schrijven.
38Er bestaan geen recepten over hoe mensen moeten
omgaan met verdriet
- wel sleutels
- die deuren openen
39Sleutels die deuren openen
- Luisteren
- Informatie
- Warmte en genegenheid
- Herinneringen bewaren
40De tijd geneest geen wonden
-
- Wel de uiting van het verdriet
-
- in een periode van de tijd
- en de ervaren ondersteuning.
41Het graan groeit terwijl de boer slaapt
- Mijn leraar Latijn nam me af en toe
- eens 10 minuten apart in de bibliotheek
- om naar me te luisteren.
42- Een wiskundeleraar die bij het begin van de les
- kan zeggen
- Ik heb gisteren mijn oude moeder begraven,
- heeft misschien meer mee gegeven
- dan in een uur wiskunde.
43Kinderen voorbereiden op verlies
- Onderwerp ter sprake brengen.
- Helpen bezoek te brengen aan zieke.
- Deelname aan uitvaart.
- Sterven van lievelingsdier.
44- Het vertrouwen meegeven
-
- dat tranen worden gedroogd,
- niet voor altijd, maar altijd weer.
45Leren over verlies
- is leren over liefde en geluk
- Is leren over verbondenheid en solidariteit
- is werken aan een wereld voor morgen waar meer
plaats is voor verbondenheid tussen mensen en
wereldvrede dan in de wereld van vandaag.