RADYASYON G

1
RADYASYON GÜVENLIGI ve KORUNMA

• Heybet ASLANOGLU
• TÜMRAD-DER Genel Baskani

2
Radyasyonun Kesfi

• 1895 yilinda Wilhelm Conrad Röntgen
  tarafindan X-isinlarinin kesfi (ilk klinik
  görüntü),

3
Radyasyonun Kesfi

• 1896 yilinda H.Becquerel tarafindan
  radyoaktivitenin kesfi (uranyum tuzlari)

4
Radyasyonun Kesfi

• 1902 yilinda da Piere ve Marie Curie
  tarafindan Radyumun kesfini takiben, radyasyon
  kaynaklari tipta, sanayide, tarim ve arastirmada
  artan bir hizla kullanilmaya baslanmistir.

5
ATOMUN ÜÇ TEMEL PARÇACIGI
6
RADYOAKTIVITE

• En basit çekirdek olan hidrojen çekirdegi
  sadece protondan olusmus, bundan baska bütün
  diger çekirdekler nötron ve protonlardan
  olusmustur. Nötronlarin protonlara orani hafif
  izotoplarda bir iken, periyodik çizelgenin
  sonundaki agir elementlere dogru giderek artar.
  Bu oran daha çok arttiginda izotopun artik
  kararli olmadigi bir yere gelinir. En agir
  kararli izotop 83Bi207 olup, daha agir izotoplar
  disariya verecekleri fazla enerjileri oldugundan
  kararsizdir. Bunlar kararli hale gelene dek
  enerji fazlaliklarini bazi isinlar yayinlayarak
  giderirler. Bu olaya radyoaktivite veya
  radyoaktif parçalanma denir.

7
Yarilanma Süresi

• Radyizotoplarin sahip olduklari kararsiz atom
  sayilarinin yariya inmesi için geçmesi gereken
  süreye yarilanma süresi (yari ömür) denir ve T1/2
  ile gösterilir. (T1/2 0.693/?) Her izotopun
  kendine özgü bir yari ömrü vardir ve bu süre
  saniyeler kadar kisa veya milyarca yil gibi uzun
  olabilmektedir.  Radyoaktif bir maddenin birim
  zamandaki parçalanma sayisi, o andaki mevcut atom
  sayisi ile orantilidir.

8
RADYASYON VE ÇESITLERI
9
Enerji Spektrumu
10
IYONIZASYON

• Kararli durumdaki atomun elektronlarindan
  biri koparildiginda, protonlarin sayisi
  elektronlardan fazla olacagindan atom bir
  elektrik yükü kazanacaktir. Bu sekilde bir
  elektronun atomdan ayrilmasindan sonra geriye
  kalan atoma iyon adi verilir.
• Iyonlarin meydana gelisi olayina da
  iyonizasyon denir.

11
IYONIZE RADYASYONLAR

• Iyonlayici radyasyon olarak
• Alfa parçaciklari
• Beta parçaciklari   
•   Gama isinlari
• Nötron parçaciklari
• X-Isinlari
• X-Isinlari disindaki radyasyonlar, atom
  çekirdeginden çikmakta ve bundan dolayi bunlara
  nükleer radyasyonlar da denilmektedir.

12
Iyonizan Radyasyon Çevre atomlara enerji
aktarir ve elektron kopmasina neden olur
13
Alfa Parçacigi
Daughter Nucleus Th-231
42a
Parent Nucleus U-235
Alfa Parçacigi (Helyum Çekirdegi
14
Beta Parçacigi
15
X ISINLARI
16
Gamma-isini
0-1b-
Gamma Ray
Daughter Nucleus Ni-60
Parent Nucleus Cobalt-60
17
NÖTRONLAR

• Yüksüz parçaciklar olduklari için çok
  girgin olup, nükleer reaktörlerde meydana
  getirilirler.
• Dogrudan iyonizasyon meydana getirmezler
  ancak, atomlarla etkilesmeleri sonucu diger
  iyonizan isinlari meydana getiriler. X ve gama
  isinlarinin aksine, su ve parafin gibi
  
• bazi hafif elementler ve beton nötronlarin
  durdurulmasinda kullanilmaktadir.

Sir James Chadwick
1891-1974
18
RADYASYON VE RADYOAKTIF KONTAMINASYON

• Radyasyon, kararsiz atomlarin enerjisini parçacik
  veya dalga formunda yaymasiyla olusur.
• Radioaktif Kontaminasyon ise kendi kendine isiyan
  maddenin istemedigimiz bir yerde bulunmasidir

19
RADYASYON ÇESITLERINE GÖRE ZIRHLAMA
20
RADYASYON DOZU ve BIRIMLERI

• Radyasyon dozu hedef kütle tarafindan, belli
  bir sürede sogurulan veya alinan radyasyon
  enerjisi miktaridir.
• Radyasyon dozunun hedef kütlede meydana
  getirecegi etki radyasyonun çesidine, doz hizina
  ve bu doza maruz kalis süresine baglidir

21
RADYASYON BIRIMLERI
22
RADYASYON KAYNAKLARI NELERDIR?
23
DOGAL RADYASYON KAYNAKLARI

• Dünyada ve evren olusurken var olan uzun yari
  ömürlü radyoaktif maddeler
• Radyum (Ra-226 1600 yil)
• Uranyum (U-238 4.51x109 yil)
• Toryum (Th-232 1.39x1010 yil)
• Potasyum (K-40 1.27x109 yil)

24
DOGAL RADYASYON KAYNAKLARI

• TOPRAKTA INSAN VÜCUDUNDA
• Toryum Potasyum-40 (4400
  Bq)
• Uranyum Radyum
• Potasyum Karbon-14
• Radyum Tirityum
• Radon Polonyum

25
KOZMIK RADYASYON
Günes sisteminden veya disindan gelen yüksek
enerjili primer kozmik isinlar (fotonlar veya
muonlar) atmosferin üst tabakalarindaki atomlarla
etkileserek bir gama isinlari çigi ve radyoaktif
atomlar meydana getirirler. Bunlar genelde
atmosferde kalirlar, çok az bir orani yeryüzüne
ulasir. Atmosfer ve yerin magnetik alani
kozmik radyasyona karsi yeryüzünü korur. Bu
nedenle ekvatordan kutuplara gidildikçe
ve ayni zamanda deniz seviyesinden
yükseldikçe kozmik isinlarin yogunlugu
artmaktadir
26
KOZMIK RADYASYON

• Yasantimizda, kozmik isinlar nedeniyle maruz
  kaldigimiz ortalama radyasyon dozu 0.26 mSv/yil
  dir.

27
RADON GAZI
88Ra226 gt 86Rn222   2He4

• Radon gazindan dolayi dünya genelinde maruz
  kalinan ortalama yillik doz 1.3 mSv dir.

28
RADON NEDIR?

• Radon, renksiz, kokusuz, 86 atom numarasi
• ile periyodik cetvelin soy gazlar sinifinda yer
  alan
• 119Rn-226Rn arasinda toplam 28 izotopu bulunan
  bir
• kimyasal elementtir. Bozunma semasi asagidaki
• gibidir.
• 238U   .....222Ra  222Rn (Radon)  
  .....
• 235U  .....223Ra    219Rn (Aktinon)   
  .....
• 232Th .....224Ra   220Rn (Thoron)    
  .....
• Ana atomlar bütün dogal malzemelerde (kaya,
• toprak ve yapi malzemeleri gibi) bulunabilir.

29
RADON GAZI NERELERDE BULUNUR?

• Zemindeki çatlaklar
• Yapi baglanti noktalari
• Duvar çatlaklari
• Asma kat bosluklari
• Tesisat boru bosluklari
• Duvar arasi bosluklari
• Içme suyu
•  

30
IÇ RADYASYON

• Vücudumuzda bulunan radyoaktif elementlerden bir
  yil boyunca maruz kaldigimiz ortalama iç
  radyasyon dozu 0.55 mSv kadardir.
• Yiyecek, içecek ve teneffüs ettigimiz havadan
  maruz kaldigimiz ortalama doz ise, yaklasik 0.25
  mSv/yil dir.

31
DOGAL RADYASYON KAYNAKLARI
32
BAZI BÖLGELERIN DOGAL RADYASYON SEVIYELERI
33
YAPAY RADYASYON KAYNAKLARI
34
BAZI UYGULAMALAR SONUCU ALINAN RADYASYON DOZLARI
TETKIK Radyoloji Etkin Doz Esdegeri (mSv) TETKIK Nükleer Tip Etkin Doz Esdegeri (mSv)
Akciger Grafisi 0.14 - 0.04 Kemik 1.1 6.8
Akciger Skopisi 0.98 0.29 Beyin 0.6 11.3
Karin 1.1 0.22 Kalp 3.0 11.7
Barsak 4.1 5 Karaciger/Dalak 0.9 2.2
Anjiyografi 6.8 Akciger 1.1 1.4
Mamografi 1 Böbrek 0.01 2.1
BT 4.3 Troid Uptake 1.5 3.1
35
RADYASYON KAYNAKLARINA GÖRE ORTALAMA OLARAK MARUZ
KALINAN DOZ MIKTARI NE KADARDIR ?

• Dogal ve yapay radyasyon kaynaklarindan maruz
  kalinan ortalama küresel radyasyon dozu
  2.7 mSv/yil dir. Bu dozun, radyasyon
  kaynaklarina göre dagilimi ise asagidaki gibidir
• Kozmik 0.39 mSv/yil . Gama isini
  0.46 mSv/yil
• Dahili 0.23 mSv/yil . Radon
  1.30 mSv/yil
• Tibbi 0.30 mSv/yil . Serpinti
  0.007 mSv/yil
• Mesleki 0.002 mSv/yil

36
TÜKETICI ÜRÜNLERI

• Televizyonlar, az miktarlarda da olsa
  radyoaktif madde içeren duman dedektörleri,
  fosforlu saatler, paratonerler ve lüks lambasi
  fitilleri gibi bazi tüketici ürünleri, düsük
  düzeyde radyasyon yayarlar.

37
RADYASYONUN BIYOLOJIK ETKILERI

• Radyasyona maruz kalan hücre ölebilir veya
  zamanla doku tarafindan onarilarak kurtulabilir.
  Eger kurtulan hücre, kromozomlarindaki kirilmalar
  nedeniyle fiziksel ve kimyasal yapisi degiserek
  mutasyona ugrarsa, bunun sonucunda hücre normal
  islevini yapamaz ve ileride kisinin kendisinde
  (somatik) veya gelecek nesillerde (genetik)
  zararlar meydana getirebilir.Kisa bir süreiçinde
  ve bir defada yüksek dozlara maruz kalinmasi
  durumundan hemen sonra meydana gelecek hasarlara
  erken etkiler (akut isinlanma etkileri), kanser,
  ömür kisalmasi ve genetik bozukluklar gibi
  sonradan çikacak hasarlara da gecikmis etkiler
  (kronik isinlanma etkileri) denir.

38
RADYASYONUN BIYOLOJIK ETKILERI
39
RADYASYONUN BIYOLOJIK ETKILERI

• Meydana gelen zararli biyolojik etki sadece maruz
  kalinan doza degil, dokularin radyasyona karsi
  duyarliligina ve tüm vücudun isinlanmasina da
  baglidir. Maruz kalinan doz uzun sürede alinir ve
  vücudun belirli bir kismi isinlanirsa, çok daha
  yüksek dozlarda ancak erken etkiler meydana
  gelir. Bilindigi gibi, radyoterapide kanserli
  dokuya öldürücü dozun 6 kati yüksek doz verildigi
  halde hasta ölmemektedir. Hücre ölümüne ve
  degisimine sadece radyasyon sebep olmaz.
  Endüstriyel kirlilik ve virüsler gibi çevresel
  etkenler de kanser gibi hastaliklara sebep
  olurlar. Çevresel etken olarak, sigara dumaninin
  akciger kanserine sebep oldugu iyi bilinmektedir.

40
HÜCRELERIN RADYASYONA KARSI DUYARLILIK
SIRASI

• ( Bölünen hücreler radyasyona karsi daha
  hassastir.)
• Beyaz kan hücreleri (Lenfositler) Kirmizi
  kan hücreleri (Eritrositler) Sindirim sistemi
  hücreleri Üreme organi hücreleri Cilt
  hücreleri Kan damarlari Doku hücreleri (Kemik
  ve Sinir Sistemi)

41
Radyasyona Karsi Doku ve Organ Duyarliligi

• Karaciger, böbrek, kas, kemik, kikirdak ve
  bag dokulari yetiskin canlilarda farklilasmis
  ve bölünmedigi için radyasyona karsi
  dirençlidirler.
• Kemik iligi, ovaryum ve testislerin (üreme
  organlari) bölünen hücreleri, mide-bagirsak ve
  derideki epitel hücreler ise duyarlidirlar.

42
RADYASYONUN BIYOLOJIK ETKILERI
43
Bazi Etkiler ve Esik Doz Degerleri

• Etki
  Esik Doz Geçici kisirlik
  0.3 Sv (E) - 3 Sv (K) Kalici kisirlik
  3.5-6 Sv(E) - 3-6 Sv (K)
• Gonadlar radyasyona oldukça duyarlidir.
  Hamilelikte radyasyon etkisi fetüsün gelisim
  evresine baglidir. Yumurtanin, döllenip rahime
  inmeden önceki 10-12 günlük periyotta, küçük
  dozlarin dahi fetüsü basarisiz kildigi kabul
  edilmektedir. Hamilelikte radyasyona karsi en
  hassas dönemin 18. ve 48. günler arasinda kalan
  dönem oldugu öne sürülmektedir.

44
RADYASYONDAN KORUNMA (Müsaade Edilen Maksimum
Doz)

• Radyasyona karsi korunmada ana fikir, tahammül
  edilebilen (tolere edilebilen) dozlari bilmek ve
  radyasyon çalisanlari ile çevre halkinin bunun
  üstünde doz almasini önlemektir.
• Radyasyon korunmasinin hedefi ise
• Doku hasarina sebep olan deterministik etkileri
  önlemek,
• Stokastik etkilerin meydana gelme olasiliklarini
  kabul edilebilir düzeyde sinirlamak.
• Uluslararasi Radyolojik Korunma Komisyonu (ICRP)
  tarafindan Müsaade Edilebilir Maksimum Doz
  (MEMD), bir insanda ömür boyunca hiçbir önemli
  vücut arazi ve bir genetik etki meydana getirmesi
  beklenmeyen iyonlastirici radyasyon dozu olarak
  tarif edilir.
• ICRPnin önerilerine göre radyasyon çalisanlari
  için müsaade edilen maksimum doz siniri,
  birbirini takip eden bes yilin ortalamasi 20
  mSvi geçemezken (yilda en fazla 50 mSv), toplum
  üyesi diger kisiler (halk) için ayni sartlardaki
  bu sinir 1 mSvin altinda tutulmaktadir.

45
IYONIZAN RADYASYONDAN KORUNMA

• TEMEL PRENSIPLER
• Gereklilik (Justifikasyon)
• Etkinlik (Optimizasyon)
• Kisisel doz-risk sinirlari

46
TEMEL PRENSIPLER

• a)Gereklilik (Justification)
• Net fayda saglamayan hiçbir
• radyasyon uygulamasina izin
• verilmemelidir.
• b)Etkinlik (Optimizasyon-ALARA)
• Maruz kalinacak dozlar mümkün
• oldukça düsük tutulmalidir.
• c) Kisisel Doz-Risk Sinirlari
• Alinmasina izin verilen dozlar
• sinirlandirilmalidir.

47
RADYASYONDAN KORUNMA STANDARTLARI

• Radyasyondan korunmanin sinirlarini belirlemek
  amaciyla 1931 yilinda toplanan Amerikan ulusal
  radyasyondan korunma konseyince, bir kisinin
  yilda tüm vücudunun alabilecegi maksimum müsaade
  edilebilir doz, 50000 mrem olarak belirlenmistir.
  
• Bu rakam o dönemden günümüze çok sayida
  degisiklikler geçirerek son olarak 5000 mrem/yil
  olarak degismistir.
• Meslegi nedeniyle radyasyon alan binlerce kisi
  arastirilmis ve oldukça az kisinin bu rakamin
  biraz üzerine çiktigi görülmüstür.

48
RADYASYONDAN KORUNMA STANDARTLARI

• Bu çalismalarda radyoloji teknisyenlerinin
  70inin yilda 10 mremden az doz aldigi ve
  yalniz 3ünün 1000 mrem/yil dozunu geçtigi
  gösterilmistir.
• Maksimum müsaade edilebilir doz siniri 5000
  mrem/yil olarak yaklasik 30 yildir
  kullanilmaktadir.
• Bu degerin gerçekten çalisanlarin sagligini uygun
  sekilde koruyacak bir sinirda oldugu günümüzde
  artik iyice kabul edilmis ve benimsenmistir.
• Maksimum müsaade edilebilir doz tüm radyasyon
  çalisanlari için standardize edilmis ve bu dozun
  tüm çalisma hayati boyunca alinacagi da gözönüne
  alinmistir.

49
MÜSAADE EDILEN MAKSIMUM DOZ
Görevli Halk
Yillik Etkin Doz Yillik Etkin Doz 20 mSv 1 mSv
Yillik Esdeger Doz Göz 150 mSv 15 mSv
Yillik Esdeger Doz Cilt 500 mSv 50 mSv
Yillik Esdeger Doz Kol-Bacak 500 mSv 50 mSv
50
X-ISINI ODASININ DÜZENLENMESI

• Röntgen ünitelerini kurarken yer seçiminde mümkün
  oldugunca zemin kat ve dis mekanlara komsu
  kesimler tercih edilmelidir.
• Radyasyon ünitelerinin duvarlarinda, delikli
  tuglalara göre çok az radyasyon geçirdiklerinden,
  dolgu tuglalar tercih edilmelidir.
• Duvarlarin radyasyon geçirgenliginin
  hesaplanmasi, uzman bir radyasyon fizikçisi
  tarafindan yapilmalidir.
• Duvarlar 0,5-1 ya da 2 mm kursun plakalarla
  kaplanabilmektedir.
• Genellikle sekonder radyasyon alanlarinda 1,5 mm
  lik, primer radyasyon alanlarinda ise 2 mm kursun
  plakalar kullanilir.
• Teknisyen koruyucu bariyerinin de 2 mmlik kursun
  plakalarla kaplanmasi gerekir.

51
X-ISINI ODASININ DÜZENLENMESI

• Kursunlamanin yanisira, röntgen ünitelerinde iyi
  bir havalandirma sistemi olmalidir.
• X-isinlarinin havayi iyonize etmesi sonucu toksik
  gazlar olusur.
• Bu gazlar havadan agir oldugundan zemine yakin
  birikir.
• Bu toksik gazlar nedeniyle, x-isini odalarinin,
  zemine yakin kesimde emici, tavana yakin kesimde
  ise üfleyici sistemlerle havalandirilmasi
  gerekir.

52
RADYASYONDAN KORUYUCU AYGITLAR

• Bu amaçla kursun önlük, eldiven, gözlük,
  boyunluk, paravanlar, gonadal koruyucular ve
  kursun camlar yaygin olarak kullanilmaktadir.
• Koruyucu aygitlarin kalinliklari 0,255-0,5-1 mm
  gibi kursun esdegeri olarak belirlenmistir.
• Kursun önlük olarak pratikte en çok 0,50 mm
  kursun esdegeri koruyucu önlükler kullanilir.
• 1 mm önlükler daha iyi koruduklari halde oldukça
  agirdirlar.
• Kursun koruyucularin içerisindeki kursun
  tabakalarinin çatlama riski nedeniyle kursun
  önlükler katlanmamali, saklanirken askiya
  asilmalidir.

53

• ZIRHLAMA
• Pb ile Betonun Yari ve Ondabir Deger
  Kalinliklari

54
RADYASYONDAN KORUNMA
Doz (Doz Siddeti)x(Zaman) Böylece, bir ölçüm
cihazinin 50 mSv/saatlik radyasyon dozunu
gösterdigi bir bölgede kalinmasi halinde maruz
kalinacak doz saatte 50 mSv, 2 saatte 100 mSv,
3 saatte 150 mSv, vs. dir.
55
RADYASYONDAN KORUNMA
Dr D0 (r0/r)2
56
RADYASYONDAN KORUNMA
Yüksek yogunluklu maddelerden yapilmis malzemeler
özellikle X ve gama isinlarina karsi etkili bir
korunma saglarlar. Uranyum metali, X ve gama
isinlari için en etkili zirh malzemesidir.
57
Zirhlamada kullanilan bazi malzemelerin
yaklasik yarideger tabaka kalinliklari.
58
RADYASYONDAN KORUNMA (MONITORING)

• Monitoring, iyonlastirici radyasyonlarin ve
  radyoaktif kontaminasyonun varligini ve
  derecesini tayin etmektir.

PERSONEL MONITORING Kisiler tarafindan alinan
toplam vücut dozunun rutin olarak ölçülmesidir.
59
PERSONEL MONITORING

• Film Dozimetreleri
• TLD Dozimetreleri
• Ekzo-elektrodozimetreleri
• Kimyasal Dozimetreler
• Cam Dozimetreleri

60
PERSONEL MONITORING HIZMETININ AMAÇLARI

• 1- Personelin maruz kaldigi kisisel radyasyon
  dozlarinin
• maksimum müsaade edilen seviyenin altinda
• tutulabilmesi için, alinan dozlari ölçmek ve
  kayitlarini
• tutmak,
• 2- Personele, radyasyon bakimindan sagliginin
  
• korundugu güvencesini vermek,
• 3- Kurulus ve personel arasindaki fazla doz
  alma
• anlasmazliklarinda kanuni koruma olanagi
  saglamak.

61
ALAN MONITORING

• Radyasyon Alanlarinin Siniflandirilmasi
• Maruz kalinacak yillik dozun 1 mSv degerini
  geçme olasiligi bulunan alanlar radyasyon alani
  olarak nitelendirilir ve radyasyon alanlari
  radyasyon düzeylerine göre siniflandirilir
• 1- Denetimli Alanlar
• 2- Gözetimli Alanlar

62
DENETIMLI ALANLAR

• Radyasyon görevlilerinin giris ve çikislarinin
  özel denetime, çalismalarinin radyasyon korunmasi
  bakimindan özel kurallara bagli oldugu ve görevi
  geregi radyasyon ile çalisan kisilerin yillik doz
  sinirlarinin (ardisik bes yilin ortalamasi)
  3/10undan (6 mSv) fazla radyasyon dozuna maruz
  kalabilecekleri alanlardir.

63
GÖZETIMLI ALANLAR

• Radyasyon görevlileri için yillik doz
  sinirlarinin 1/20sinin asilma olasiligi olup,
  3/10unun asilmasi beklenmeyen, kisisel doz
  ölçümünü gerektirmeyen fakat çevresel radyasyonun
  izlenmesini gerektiren alanlardir.

64
(No Transcript)
65
Asagidaki aktivitelerde ölüm riskiniz milyonda
birdir!