FILOSOFIE VAN DE 20e EEUW: INTELLECTUELE HELDEN

1
FILOSOFIE VAN DE 20e EEUW INTELLECTUELE HELDEN
CRUCIALE KWESTIES

2
COLLEGES

• I. In de schaduw van de Verlichting.
• Sporen zoeken.
• III. Pragmatisme en solidariteit.
• Het publiek gebruik van de rede.
• Tragedies en emoties.
• Religie in de 21ste eeuw.

3
III. PRAGMATISME EN SOLIDARITEIT
4

• 1. HET EINDE VAN DE EPISTEMOLOGIE
• Is er een alternatief voor de traditionele
  filosofie?
• PRIVÉ EN PUBLIEK
• Op welke manier kan nog recht worden gedaan
  aan de waarheid?
• 3. TOLERANTIE EN HOOP
• Welk perspectief is er voor de geëngageerde
  filosoof?

5
1. HET EINDE VAN DE EPISTEMOLOGIE
6
RICHARD RORTY (1930-2007)

• Korte biografie
• 4 oktober 1931 geboren in New York City.
• 1946-1952 studeerde filosofie aan de
  universiteit van Chicago.
• 1952-1956 promotieproject aan de Yale
  University.
• 1958-1961 assistant professor aan het Wellesley
  College.
• 1962-1982 professor filosofie aan de Princeton
  University.
• 1983-1998 professor Humanities aan de University
  of Virginia.
• 1998-2007 professor vergelijkende
  literatuurwetenschappen Stanford University.
• 8 juni 2007 dood.

7
BELANGRIJKE PUBLICATIES

• Philosophy and the Mirror of Nature (1979).
• Consequences of Pragmatism (1982).
• Contingency, Irony and Solidarity (1989).
• Objectivity, Relativism and Truth Philosophical
  Papers I (1991).
• Essays on Heidegger and Others Philosophical
  Papers II (1991).
• Achieving Our Country Leftist Thought In
  Twentieth Century America (1998).
• Truth and Progress Philosophical Papers III
  (1998).
• Philosophy and Social Hope (2000).
• The Future of Religion (met Gianni Vattimo)
  (2005).
• Philosophy as Cultural Politics Philosophical
  Papers IV (2007).

8
STIJL VAN FILOSOFEREN

• Van het analytische artikel naar het filosofische
  essay.
• Argumentatief en evocatief.
• Parasitair gt eigenwillige interpretaties van
  teksten.
• Provocerende one-liners en titels.
• Voorbeelden Solidarity or Objectivity? and
  The Priority of Democracy to Philosophy.
• Openheid ten aanzien van verschillende
  vocabulaires.

9
DESTRUCTIE EN CONSTRUCTIE

• De openheid tegenover verschillende vocabulaires
  staat in dienst van een opbouwende kritiek.
• Kritiek gt destructie van de epistemologie (c.q.
  het mentalisme de bewustzijnsfilosofie).
• Opbouwend gt constructie van nieuwe vocabulaires
  die vrij zijn van de nukken van de epistemologie.
• Hierbij sluit Rorty aan bij het pragmatisme.

10
PRAGMATISME

• Een primair Amerikaanse stroming in de filosofie
  die rond 1870 het levenslicht ziet en aandacht
  vraagt voor de consequenties van het denken.
• Focus de wisselwerking tussen theorie en
  praktijk, reflectie en handelen.
• Pragmatisten willen de kloof tussen filosofie en
  leven dichten.
• Filosofie is geen doel op zichzelf, maar een
  middel om beter greep op het leven te krijgen.
• Pragmatisten verwerpen klassieke dichotomieën
  lichaam en geest feiten en waarden analytisch
  en synthetisch.
• Klassieke pragmatisme Charles Sander Pierce
  (1839-1914) William James (1842-1910) John
  Dewey (1859-1952) George Herbert Mead
  (1863-1931).
• Neopragmatisme Hilary Putnam (1926) Richard
  Rorty (1930-2007) Robert Brandom (1950).

11
DE ERFENIS VAN DEWEY

• Het neopragmatisme van Rorty is grotendeels
  gebaseerd op het werk van Dewey.
• Most of what I have written in the last decade
  consists of attempts to tie in my social hopes
  hopes for a global, cosmopolitan, democratic,
  egalitarian, classless, casteless society with
  my antagonism towards Platonism. These attempts
  have been encouraged by the thought that the same
  hopes, and the same antagonism, lay behind many
  of the writings of my principal philosophical
  hero, John Dewey.

12
KRITIEK OP DE METAFYSICA

• De poging van pragmatisten om de kloof tussen
  filosofie en leven te dichten impliceert een
  kritiek op de metafysica.
• De traditionele claim van de metafysica vast te
  stellen wat algemeen, noodzakelijk en
  onveranderlijk is, en zodoende het fundament voor
  alle andere vormen van kennis te leveren.
• Kritiek realiteitsverlies als gevolg van de
  poging om het wezen van al dat aan mensen
  verschijnt te achterhalen, d.w.z. te bepalen wat
  transhistorisch en transcultureel is.
• Rortys kritiek is gebaseerd op een analyse van
  de heuristische waarde van metaforen.
• Rorty vestigt de aandacht op de metafoor van de
  spiegel die ten grondslag ligt aan de
  epistemologie.

13
DE GEEST ALS SPIEGEL

• Epistemologie gt gebaseerd op de idee een van de
  geest onafhankelijke wereld zo goed mogelijk te
  representeren (oftewel te spiegelen).
• The picture which holds traditional philosophy
  captive is that of the mind as a great mirror,
  containing various representations some
  accurate, some not and capable of being studied
  by pure, nonempirical methods. Without the notion
  of the mind as mirror, the notion of knowledge as
  accuracy of representation would not have
  suggested itself.
• De metafoor van de spiegel staat centraal in de
  bewustszijnsfilosofie (ook mentalisme genoemd).
• De bewustzijnsfilosofie gaat uit van het
  bipolaire subject-object model.

14
BEWUSTZIJNSFILOSOFIE

• Descartes (1596-1650) zet de bewustzijnsfilosofie
  op de rails gt het bewustzijn (mentale
  activiteiten) als een zelfstandige entiteit die
  via het innerlijk oog voor ego direct
  toegankelijk is en garant staat voor zekere
  kennis (contra het scepticisme).
• Locke (1637-1704) gt ontwikkelt een epistemologie
  die berust op een grondige analyse van mentale
  activiteiten.
• Kant (1724-1804) gt filosofie als tribunaal van de
  rede waar de kennis van derden kritisch onder de
  loep wordt genomen.
• Neokantianisme gt epistemologie levert het
  fundament van alle andere vormen van kennis.
• Husserl (1859-1938) en Russel (1872-1970) gt
  filosofie als strenge wetenschap.

15
HET ZELFBEGRIP VAN DE FILOSOFIE

• Het verwerven van kennis is eerder afhankelijk
  van een contextgebonden manier van praten en
  schrijven dan van het afbeelden van de
  werkelijkheid.
• Wie, zoals Rorty, de epistemologie kritiseert,
  plaatst tegelijkertijd vraagtekens bij een
  bepaalde opvatting van filosofie.
• Het alternatief voor de traditionele filosofie gt
  filosofie als cultuurpolitiek
• De filosofische bijdrage aan de cultuur berust
  niet op het ontdekken van de waarheid, maar op
  het creëren van nieuwe vocabulaires.

16
VOCABULAIRES

• Filosofen onderzoeken de mogelijkheden en
  beperkingen van vocabulaires.
• Vocabulaires beschrijven en ordenen de
  werkelijkheid op verschillende manieren.
• Er is geen archimedisch punt van waaruit in
  termen van waarheid en objectiviteit een
  definitief oordeel kan worden geveld over twee
  vocabulaires.
• Het ontwikkelen van nieuwe vocabulaires kan ertoe
  bijdragen om een einde te maken aan versteende
  verhoudingen.

17
HET VERLANGEN NAAR EEN VERANDERING VAN DE CULTUUR

• De vernieuwing van vocabulaires is vooral een
  kwestie van het introduceren van nieuwe
  metaforen.
• Metaforen geven uitdrukking aan het verlangen
  naar een verandering van de cultuur.
• Rorty relativeert het onderscheid tussen het
  letterlijk en metaforisch gebruik van een woord,
  omdat het hierbij in feite gaat om het vertrouwd
  en onvertrouwd gebruik van geluiden en tekens.
• Het gebruik van metaforen heeft een
  vervreemdingseffect het gesprek wordt voor even
  onderbroken to make a face, or pulling a
  photograph out of our pocket and displaying it,
  or pointing a feature of the surroundings, or
  slapping your interlocutors face, or kissing
  him.

18
2. PRIVÉ EN PUBLIEK
19
CONTINGENTIES

• Door aan te geven wat transcendentaal (c.q.
  essentieel, onveranderlijk) is, wil de
  bewustzijnsfilosofie (oftewel het mentalisme)
  vaststellen in hoeverre het subject vrij is.
• De bewustzijnsfilosofie is te zeer gefixeerd op
  de essentie, datgene wat transhistorisch en
  transcultureel is, om oog te hebben voor
  contingenties, datgene wat niet noodzakelijk zo
  is zoals het is, wat toevallig is en wat net zo
  goed anders had kunnen zijn.
• Rorty onderscheidt drie soorten contingenties
• 1. De contingentie van de taal.
• 2. De contingentie van het zelf.
• 3. De contingentie van de gemeenschap.

20
DE CONTINGENTIE VAN DE TAAL

• Wittgenstein gt de grenzen van iemands taal zijn
  de grenzen van zijn leefwereld.
• Een individu wordt met zijn geboorte in een
  leefwereld geworpen en leert daardoor per toeval
  de taalspelen die constitutief zijn voor zijn
  horizon.
• Per toeval, omdat het individu net zo goed andere
  taalspelen had kunnen leren.
• Met dat een individu een taal leert, eigent het
  zich een wereldbeeld toe dat een onderscheid
  maakt tussen wat waar en onwaar, juist en onjuist
  of mooi en lelijk is.
• Ook de wijze waarop de taal van een individu of
  een gemeenschap zich ontwikkelt is contingent,
  het gevolg van 1001 mutaties die niemand zelf in
  de hand heeft.
• Culturele veranderingen betekenen verschuivingen
  in de gebezigde taal, en andersom.

21
DE CONTINGENTIE VAN HET ZELF

• Freud ondermijnt het zelfvertrouwen van het
  subject dat de bewustzijnsfilosofie centraal
  stelt door te poneren dat het ik vanwege het
  onbewuste geen heer en meester is in het eigen
  huis.
• De ontwikkeling van het zelf hangt af van de
  socialisatie en enculturatie die een individu per
  toeval heeft ondergaan.
• Elk individu heeft een contingente geschiedenis
  die het van alle andere individuen onderscheidt.
• Een individu heeft nauwelijks greep op zijn
  identiteit.
• Rorty keert zich tegen de gedachte dat elk
  individu een specifiek wezen heeft dat kan worden
  ontdekt.

22
DE CONTINGENTIE VAN DE GEMEENSCHAP

• Omdat gemeenschappen gevormd worden door
  individuen wier zelf contingent is, zijn ze zelf
  ook contingent.
• Individuen die zich bewust zijn van de
  contingentie van het zelf en die van de
  gemeenschap zijn volgens Rorty ideale burgers,
  omdat ze zich niet bij voorbaat committeren aan
  transhistorische en transculturele waarden.
• Omdat de gemeenschap nolens volens het
  vertrekpunt van het denken is, is een soort
  etnocentrisme onvermijdelijk.

23
WAARHEID

• Volgens Rorty kan slechts op een manier recht
  worden gedaan aan de waarheid door ze als
  inspirerende focus imaginaria te beschouwen die
  voortdurend kritisch onder de loep wordt genomen.
• Wanneer de taal, het zelf en de gemeenschap net
  zo goed anders hadden kunnen zijn en door de tijd
  heen veranderen, dan zijn er geen eeuwige
  waarheden.
• Omdat waarheden in taal uitgedrukt worden, zijn
  ze net zo contingent als de taal zelf.
• Rortys argument luidt since truth is a
  property of sentences, since sentences are
  dependent for their existence upon vocabularies,
  and since vocabularies are made by human beings,
  so are truths.

24
ROMANTISCH LIBERALISME

• Op grond van zijn omschrijving van de drie vormen
  van contingentie en zijn opvatting over waarheid
  lanceert Rorty zijn idee van romantisch
  liberalisme.
• Romantisch liberalisme gt een gemeenschapsleven
  waar tegelijkertijd ruimte is voor de
  idiosyncrasieën van het individu en gevoelens van
  solidariteit.
• De twee pijlers van het romantisch liberalisme
• 1. Ironie.
• 2. Het onderscheid tussen privé en publiek.

25
IRONIE

• Rorty verstaat onder ironie het inzicht dat de
  eigen overtuigingen en behoeften contingent zijn.
• Daarmee onderscheidt hij zich van de traditionele
  opvatting over ironie, die in dienst staat van
  het achterhalen van de waarheid (als de realiteit
  achter de verschijnselen).
• Bekende vormen van ironie
• 1. Understatement gt A zegt De colleges zijn
  niet te pruimen. B relativeert deze uitspraak
  met Ja, dat is zo, ze zijn veel te snel
  afgelopen.
• 2. Herhaling gt twijfel zaaien door het gezegde
  nog eens als volgt te herhalen We zijn dus van
  mening dat Nederland geen volwaardige democratie
  is.
• 3. Het tegendeel zeggen van wat men meent gt
  Balkenende zou kunnen zeggen De uitspraken van
  Geert Wilders zijn een zegen voor de Nederlandse
  economie.

26
VOORBIJ DE TRADITIONELE OPVATTING

• Socrates is een goed voorbeeld van de
  traditionele ironicus gt hij stelde uitspraken met
  een waarheidsclaim op een ironische wijze ter
  discussie om de waarheid uiteindelijk toch nog
  boven water te krijgen.
• Volgens Rorty is de traditionele ironicus in
  feite een metafysicus omdat hij gespitst is op de
  waarheid die schuilgaat achter de verschijnselen.
  
• De moderne ironicus is iemand die beseft dat zijn
  eigen afsluitende vocabulaire (final vocabulary)
  contingent is.
• Afsluitende vocabulaire gt een reeks woorden
  waarmee een individu zijn handelingen,
  opvattingen en leven rechtvaardigt.
• Tegen deze achtergrond plaatst Rorty de ironicus
  tegenover de metafysicus.

27
METAFYSICUS IRONICUS
Focus Het achterhalen van de waarheid Het vermijden en bestrijden van wreedheid
Methode Logica gt afleiden Dialectiek gt herschrijven
Vorm van kritiek Plaatjes bekijken aan de hand van het origineel Verschillende plaatsjes bekijken en vergelijken
Taalopvatting Realist Nominalist
Ethiek Oordelen op grond van universele principes Het ontwikkelen van gevoelens van solidariteit
28
LIBERAAL IRONICUS

• Niet elke ironicus is een liberaal.
• Een liberaal ironicus is iemand die zich niet
  alleen ervan bewust is dat het vocabulaire op
  grond waarvan hij oordelen velt contingent is,
  maar er ook naar streeft om allerlei vormen van
  wreedheid (cruelty) te vermijden en te
  bestrijden.
• Met het oog op het vermijden en bestrijden van
  wreedheid acht Rorty het lezen van literatuur en
  het bekijken van films en strips van groot
  belang.
• Hij laat daarmee een klassieke opvatting over de
  relatie tussen ethiek en esthetiek achter zich.

29
ETHIEK EN ESTHETIEK

• Traditioneel is de opvatting dat er een strikt
  onderscheid dient te worden gemaakt tussen
  ethische en esthetische opvattingen gt de
  moraaltheorie houdt zich bezig met publieke
  kwesties en de esthetica met private kwesties.
• Vanuit deze optiek zijn romans en gedichten
  irrelevant voor de morele reflectie.
• Rorty bestrijdt deze opvatting door te stellen
  dat schrijvers als Nabokov en Orwell relevant
  zijn voor morele reflectie, omdat zij op
  uiteenlopende wijzen de wreedheid (vernedering,
  uitbuiting, gewelddadigheid, marginalisering,
  etc.) onder de aandacht brengen.

30
FILOSOFIE EN LITERATUUR

• De relatie tussen ethiek en esthetiek vormt voor
  Rorty ook de opmaat om Habermas en Derrida met
  elkaar te vergelijken.
• Habermas vindt dat Derrida ten onrechte de grens
  tussen filosofie en literatuur opblaast.
• Rorty kritiseert Habermas door erop te wijzen dat
  laatstgenoemde een verkeerd vertrekpunt heeft,
  namelijk dat the real meaning of a philosophical
  view consists in its political implications.
• Door literair georiënteerde filosofen (Heidegger,
  Derrida en Foucault) die relevant zijn voor
  private kwesties te onderscheiden van politiek
  georiënteerde filosofen (Dewey, Berlin en
  Habermas) die relevant zijn voor publieke
  kwesties, ontzenuwt Rorty dit vertrekpunt.
• Rorty deelt de liberale hoop van Habermas en
  wijst erop dat niet het verschil tussen filosofie
  en literatuur van belang is, maar het verschil
  tussen the use of force and the use of
  persuasion.

31
TWEE WAARDEN

• Het onderscheid dat Rorty tussen privé en publiek
  maakt correspondeert met twee waarden die hij
  belangrijk acht zelfschepping (self-creation) en
  solidariteit.
• De verschillende vocabulaires die zich richten op
  de twee waarden zijn incommensurabel.
• Het vocabulaire dat is toegespitst op
  zelfschepping dient het idiosyncratische
  privébelang van individuen.
• Daarentegen dient het vocabulaire dat is gericht
  op solidariteit publieke goederen en het creëren
  van instituties die wreedheid vermijden en
  bestrijden.
• Nietzsche, Heidegger en Derrida verrijken volgens
  Rorty het denken over zelfschepping en Dewey,
  Berlin en Habermas het denken over solidariteit.

32
3. TOLERANTIE EN HOOP
33
POLITIEKE AGENDA

• Volgens Rorty heeft de liberale democratie die
  hem voor ogen staat geen filosofisch fundament
  nodig.
• Dat neemt niet weg dat de filosofie behulpzaam
  kan zijn bij het articuleren van
  liberaal-democratische waarden.
• In moreel opzicht moet een samenleving niet
  loyaal zijn ten opzichte van universele waarden,
  maar ten opzichte van haar eigen traditie.
• Van een Amerikaanse burger mag bijvoorbeeld
  worden verwacht dat hij loyaal is tegenover de
  waarden van de founding fathers van de
  Verenigde Staten.

34
PATRIOTTISME

• Rorty verdedigt een patriottisme dat zich richt
  op ideeën die in de Amerikaanse constitutie tot
  uitdrukking zijn gebracht.
• De reïteratie van het werk van John Dewey en Walt
  Whitman is zinvol om kritiek uit te oefenen op
  het anti-liberalisme van neoconservatieven en het
  culturalisme van sommige intellectuelen.
• Het culturalisme impliceert het veronachtzamen
  van sociaal-economische vraagstukken.
• Rorty wil het progressief pragmatisme nieuw leven
  inblazen door aandacht te vragen voor drie
  liberaal-democratische waarden solidariteit,
  tolerantie en hoop.

35
MEDELEVEN

• Rorty verzet zich tegen degenen die solidariteit
  willen baseren op algemene principes
  (bijvoorbeeld common humanity).
• Volgens hem berust solidariteit op de
  identificatie van een individu met een bepaalde
  groep, d.w.z. op een wijgevoel.
• Het (h)erkennen van het lijden en de
  kwetsbaarheid van de ander is de voedingsbodem
  van solidariteit.
• Deze vorm van medeleven (compassion) kan
  ontwikkeld en gevormd worden door onder andere
  films, strips en literatuur.
• Deze kunstuitingen kunnen zodoende ertoe
  bijdragen dat steeds meer mensen tot de onzen
  worden gerekend.
• Solidariteit is eerder het product van
  verbeeldingskracht dan van filosofische fundering.

36
AFWIJZEN EN TOCH ACCEPTEREN

• Rorty stelt voor om in plaats van metaforen van
  de toenadering (bijvoorbeeld dichter bij de
  waarheid) metaforen van de uitbreiding
  (bijvoorbeeld het verplaatsen van de horizon)
  te gebruiken.
• Het beeld dat de essentie van iets steeds meer
  benaderd wordt, zou plaats moeten maken voor het
  beeld dat mensen van verschillende culturen
  openhartig met elkaar communiceren.
• Neopragmatisten hechten daarom veel waarde aan
  tolerantie het accepteren van wat men afwijst.
• Volgens Rorty is tolerantie de belangrijkste
  deugd van een ironicus.

37
NIEUWE PERSPECTIEVEN

• Een lange tijd dachten filosofen meer na over de
  eeuwigheid dan over de toekomst, zagen ze zich
  eerder als dienaren van de waarheid dan als
  dienaren van de vrijheid.
• Pas toen ze de hoop hadden opgegeven kennis over
  de eeuwigheid te verwerven, konden ze concrete
  beelden van een betere toekomst ontwerpen.
• Met Hegel maakte de Platoonse vlucht voor de tijd
  plaatst voor het serieus nemen van de
  geschiedenis.
• Daardoor werd ruimte gecreëerd voor hoopvolle
  verwachtingen op een betere toekomst.
• Rorty vraagt aandacht voor het feit dat in de
  gettos van Amerika hele generaties zonder hoop
  op een beter leven opgroeien.
• Een leven zonder hoop is desastreus
• Liberale hoop gt de verwachting dat de wreedheid
  in de samenleving kan worden teruggedrongen.

38
INTELLECTUEEL ENGAGEMENT

• De liberale ironicus is Rortys ideale
  intellectueel.
• Intellectuelen onderscheiden zich van
  niet-intellectuelen doordat ze meer dan een
  vocabulaire beheersen.
• Daarom zijn zij in staat om op een reflexieve
  wijze afsluitende vocabulaires te herschrijven en
  zodoende het open gesprek in een cultuur gaande
  te houden.

39
TUSSEN STOELEN EN BANKEN

• Rorty is noch een modernist, noch een
  postmodernist.
• In veel opzichten stemt Rorty overeen met de als
  modernist te boek staande Habermas en met de als
  postmodernist te boek staande Foucault.
• Rorty is in zekere zin een radicaal
  verlichtingsdenker, omdat hij het gedachtengoed
  van de Verlichting inzet om het funderingsdenken
  van Verlichtingsdenkers te kritiseren.
• Met zijn aandacht voor de ironie en het
  doorbreken van de traditionele grens tussen
  literatuur en filosofie, komt Rorty de
  postmodernisten tegemoet.
• Rorty vat de verschillen en overeenkomsten met
  Foucault en Habermas pregnant samen Michel
  Foucault is an ironist who is unwilling to be a
  liberal, whereas Jürgen Habermas is a liberal who
  is unwilling to be an ironist.

40
BLINDE VLEKKEN

• Net als Foucault en Habermas kritiseert Rorty de
  Platoonse en Kantiaanse poging om het wezen van
  het zelf te achterhalen.
• Habermas wijst erop dat Nietzsche en met hem
  Heidegger, Derrida en Foucault een einde maken
  aan het emancipatorische gedachtegoed van de
  Verlichting.
• Rorty over Nietzsche, Heidegger, Derrida en
  Foucault as public philosophers they are at
  best useless and at worst dangerous, but I want
  to sinsit on the role the and others like them
  can play in accommodating the ironists private
  sense of identity to her liberal hopes.
• Foucault wijst op de drawbacks van de door
  Dewey en Habermas omarmde democratische
  samenleving de wijze waarop ze door middel van
  disciplinering en normalisering de zelfschepping
  ondermijnen.
• Volgens Rorty is Foucault echter blind voor het
  feit dat de disciplinering en normalisering voor
  de oplossing van sommige problemen in de
  samenleving heeft gezorgd.